Test 5a
From जैनकोष
जैन दर्शन में ‘गुण’ शब्द वस्तु की किन्हीं सहभावी विशेषताओं का वाचक है। प्रत्येक द्रव्य में अनेकों गुण होते हैं–कुछ साधारण कुछ असाधारण कुछ स्वाभाविक और कुछ विभाविक। परिणमनशील होने के कारण गुणों की अखंड शक्तियों की व्यक्तियों में नित्य हानि वृद्धि दृष्टिगत होती है, जिसे मापने के लिए उसमें अविभागी प्रतिच्छेदों या गुणांशों की कल्पना की जाती है। एक गुण में आगे पीछे अनेकों पर्यायें देखी जा सकती हैं; परंतु एक गुण में कभी भी अन्य गुण नहीं देखे जा सकते हैं।
- गुण के भेद व लक्षण
- गुण सामान्य का लक्षण
- गुण के साधारण असाधारणादि मूल-भेद
- साधारण असाधारण गुणों के लक्षण
- स्वभाव विभाव गुणों के लक्षण
1. गुण सामान्य का लक्षण।
* "द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणा:" ऐसा लक्षण–देखें गुण - 3.4।
* अनुजीवी व प्रतिजीवी गुणों के लक्षण।–देखें गुण - 3.8।
* सामान्य विशेषादि गुणों के उत्तर भेद। –देखें गुण - 3।
* गुण को स्वभाव कह सकते हैं पर स्वभाव को गुण नहीं।–देखें स्वभाव - 2।
* मूलगुण व उत्तर गुण।–देखें वह वह नाम ।
* पंच परमेष्ठी के गुण।–देखें वह वह नाम ।
- गुण-निर्देश
- ‘गुण’ का अनेक अर्थों में प्रयोग।
- गुणांश के अर्थ में गुण शब्द का प्रयोग
- एक अखंड गुण में अविभागी प्रतिच्छेद रूप खंड कल्पना
- उपरोक्त खंड कल्पना में हेतु तथा भेद-अभेद समन्वय।
- [[#2.5 | गुण का परिणामीपना तथा तद्गत शंका]
- गुण का अर्थ अनंत पर्यायों का पिंड।
- परिणमन करे पर गुणांतररूप नहीं हो सकता।
- प्रत्येक गुण अपने-अपने रूप से पूर्ण स्वतंत्र है।
- गुणों में परस्पर कथंचित् भेदाभेद।
- ज्ञान के अतिरिक्त सर्व गुण निर्विकल्प हैं।
- ज्ञान के अतिरिक्त सर्व गुण निर्विकल्प हैं।
- ज्ञान के अतिरिक्त सर्व गुण निर्विकल्प हैं।
* गुणांशों में कथंचित् अन्वय व्यतिरेक।–देखें सप्तभंगी - 5.8।
* गुणों में कथंचित् नित्यानित्यात्मकता।
- द्रव्य-गुण संबंध
* द्रव्यांश होने के कारण गुण भी वास्तव में पर्याय है।
- गुण वस्तु के विशेष है।
- गुण द्रव्य के सहभावी विशेष हैं।
- गुण द्रव्य के अन्वयी विशेष है।
- द्रव्य के आश्रय गुण रहते हैं पर गुण के आश्रय अन्य गुण नहीं रहते।
- द्रव्यों में सामान्य गुणों के नाम निर्देश।
- द्रव्यों में सामान्य गुणों के नाम निर्देश।
- द्रव्य में साधारणासाधरण गुणों के नामनिर्देश।
- द्रव्यों में अनुजीवी और प्रतिजीवी गुणों के नाम निर्देश।
- द्रव्य में अनंत गुण हैं।
- जीव द्रव्य में अनंत गुणों का निर्देश।
- गुणों के अनंतत्व विषयक शंका व समन्वय।
- द्रव्य के अनुसार उसके गुण भी मूर्त या चेतन आदि कहे जाते हैं।
* प्रत्येक द्रव्य में अवगाहन गुण।–देखें अवगाहन ।
* आपेक्षिक गुणों संबंधी।–देखें स्वभाव ।
* जीव में अनेकों विरोधी धर्मों का निर्देश।–देखें जीव - 3।
* गुण-गुणी में कथंचित् भेदाभेद।
* गुण का द्रव्यरूप से और द्रव्य व पर्याय का गुणरूप से उपचार।–देखें उपचार - 3।
- गुण के भेद व लक्षण
गुण सामान्य का लक्षण
गुण के साधारण असाधारणादि मूल भेद
साधारण व असाधारण या सामान्य व विशेष गुणों के लक्षण
स्वभाव विभाव गुणों के लक्षण
- भेद व लक्षण तथा तत्संबंधी शंका समाधान
- इंद्रिय सामान्य का लक्षण
- इंद्रिय सामान्य के भेद
- द्रव्येन्द्रिय के उत्तर भेद
- भावेन्द्रिय के उत्तर भेद
- निर्वृत्ति व उपकरण भावेन्द्रियों के लक्षण
- भावेन्द्रिय सामान्य का लक्षण
- पाँचों इन्द्रियों के लक्षण
- आयु कर्म के उदाहरण - देखे प्रकृतिबंध-3
- उपयोग को इंद्रिय कैसे कह सकते हैं
- चल रूप आत्मप्रदेशों में इंद्रिय-पना कैसे घटित होता है।
• लब्धि व उपयोग इंद्रिय - देखें लब्धि 1.1 ; उपयोग 1.1.
• इंद्रिय व मन जीतने का उपाय - देखें संयम - 2.5
- इन्द्रियों में प्राप्यकारी व अप्राप्यकारीपन
- इन्द्रियों में प्राप्यकारी व अप्राप्यकारी पने का निर्देश
• चार इंद्रियाँ प्राप्त व अप्राप्त सब विषयों को ग्रहण करती है - देखें अवग्रह - 2.5
- चक्षु को अप्राप्यकारी कैसे कहते हो
- श्रोत्र को भी अप्राप्यकारी क्यों नहीं मानते
- स्पर्शनादि सभी इन्द्रियों में भी कथंचित् अप्राप्यकारीपने संबंधी
- फिर प्राप्यकारी व अप्राप्यकारीपने से क्या प्रयोजन
- इन्द्रियों में प्राप्यकारी व अप्राप्यकारी पने का निर्देश
- इंद्रिय निर्देश
- भावेंद्रिय ही वास्तविक इंद्रिय है
- भावेंद्रिय को ही इंद्रिय मानते हो तो उपयोग शून्य दशा में या संशयादि दशा में जीव अनिंद्रिय हो जायेगा
- भावेंद्रिय होने पर ही द्रव्येंद्रिय होती है
- द्रव्येंद्रियों का आकार
- इन्द्रियों की अवगाहना
- इन्द्रियों का द्रव्य व क्षेत्र की अपेक्षा विषय ग्रहण
- इन्द्रियों के विषय का काम व भोग रूप विभाजन
- इन्द्रियों के विषयों संबंधी दृष्टिभेद
- ज्ञान के अर्थ में चक्षु का निर्देश
• मन व इन्द्रियों में अंतर संबंधी - देखें मन - 3
• इंद्रिय व इंद्रिय प्राण में अंतर - देखें प्राण
• इन्द्रिय कषाय व क्रिया रूप आस्रवों मे अंतर - देखें क्रिया
• इन्द्रियों मे उपस्थ व जिह्वा इंद्रिय की प्रधानता - देखें संयम - 2
- इंद्रिय मार्गणा व गुणस्थान निर्देश
- इंद्रिय मार्गणा की अपेक्षा जीवों के भेद
• दो, तीन और चार इंद्रिय वाले विकलेंद्रिय; और पंचेंद्रिय सकलेंद्रिय कहलाते हैं - देखें त्रस
- एकेंद्रियादि जीवों के लक्षण
- एकेंद्रिय से पंचेंद्रिय पर्यंत इन्द्रियों का स्वामित्व
• एकेंद्रियादि जीवों के भेद - देखें जीव समास
• एकेंद्रियादि जीवों की अवगाहना - देखें अवगाहना - 2
- एकेंद्रिय आदिकों में गुणस्थानों का स्वामित्व
• सयोग व अयोग केवली को पंचेंद्रिय कहने संबंधी - देखें केवली - 5
- जीव अनिंद्रिय कैसे हो सकता है।
• इन्द्रियों के स्वामित्व संबंधी गुणस्थान, जीवसमास मार्गणा स्थानादि 20 प्ररूपणाएँ - देखें सत्
• इंद्रिय संबंधी सत् (स्वामित्व), संख्या, क्षेत्र, स्पर्शन, काल, अंतर, भाव व अल्पबहुत्व रूप आठ प्ररूपणाएँ - देखें सत्; अल्पबहुत्व 2.5 ; स्पर्शन; संख्या_विषयक_प्ररूपणाएँ ; क्षेत्र_-_इंद्रिय ; काल ; अंतर ; भाव 2.10 ;
• इंद्रिय मार्गणा में आय के अनुसार ही व्यय होने का नियम - देखें मार्गणा
• इंद्रिय मार्गणा से संभव कर्मो का बंध उदय सत्त्व - देखें बंध ; उदय ; सत्त्व ;
• कौन-कौन जीव मरकर कहाँ-कहाँ उत्पन्न हो और क्या क्या गुण उत्पन्न करे - देखें जन्म - 6
• इंद्रिय मार्गणा मे भावेंद्रिय इष्ट है - देखें इंद्रिय - 3
- इंद्रिय मार्गणा की अपेक्षा जीवों के भेद
- एकेंद्रिय व विकलेंद्रिय निर्देश
• त्रस व स्थावर - देखें त्रस ;; स्थावर ;
• एकेंद्रियों में जीवत्व की सिद्धि - देखेंस्थावर
• एकेंद्रियों का लोक में अवस्थान - देखें स्थावर
• एकेंद्रिय व विकलेंद्रिय नियम से सम्मूर्छिन ही होते है - देखें सम्मूर्च्छन
• एकेंद्रिय व विकलेंद्रियो में अंगोपांग, संस्थान, संहनन, व दुःस्वर संबंधी नियम - देखें उदय
- एकेंद्रिय असंज्ञी होते हैं
• एकेंद्रिय आदिको में मन के अभाव संबंधी - देखें संज्ञी
• एकेंद्रिय जाति नामकर्म के बंध योग्य परिणाम - देखें जाति
• एकेंद्रियो में सासादन गुणस्थान संबंधी चर्चा - देखें जन्म
• एकेंद्रिय आदिको में क्षायिक सम्यक्त्व के अभाव संबंधी - देखें तिर्यंच
• एकेंद्रियों से निकल सीधा मनुष्य हो क्षायिक सम्यक्त्व व मोक्ष प्राप्त करने की संभावना - देखें जन्म - 5
• विकलेंद्रिय व पंचेंद्रिय जीवों का लोक में अवस्थान - देखें तिर्यंच - 3
- एकेंद्रिय असंज्ञी होते हैं
- भेद व लक्षण तथा तत्संबंधी शंका समाधान
इंद्रिय सामान्य का लक्षण
पंचसंग्रह/प्राकृत 1/65इंद्रिय सामान्य के भेद
तत्त्वार्थसूत्र 2/15,16,19द्रव्येन्द्रिय के उत्तर-भेद
तत्त्वार्थसूत्र 2/17 भावेन्द्रिय के उत्तर-भेद
तत्त्वार्थसूत्र 2/18निर्वृत्ति व उपकरण भावेन्द्रियों के लक्षण
सर्वार्थसिद्धि 2/17/175/3 भावेन्द्रिय सामान्य का लक्षण
राजवार्तिक 1/15/13/62/7पाँचों इंद्रियों के लक्षण
सर्वार्थसिद्धि 2/19/177/2 उपयोग को इंद्रिय कैसे कह सकते हैं
धवला 1/1,1,33/236/8 चलरूप आत्म प्रदेशों में इंद्रियपना कैसे घटित होता है
धवला 1/1,1,33/232/7
अहमिंदा जह देवा अविसेसं अहमहं त्ति मण्णंता। ईसंति एक्कमेक्कं इंदा इव इंदियं जाणे ॥65॥
= जिस प्रकार अहमिन्द्रदेव बिना किसी विशेषता के `मैं इन्द्र हूँ, मैं इन्द्र हूँ' इस प्रकार मानते हुए ऐश्वर्य का स्वतंत्र रूप से अनुभव करते हैं, उसी प्रकार इन्द्रियों को जानना चाहिए। अर्थात् इन्द्रियाँ अपने-अपने विषयों को सेवन करने में स्वतंत्र हैं।
( धवला 1/1,1,4/85/137 ), ( गोम्मटसार जीवकांड 164 ), (पंचसंग्रह/संस्कृत 1/78)
सर्वार्थसिद्धि 1/14/108/3इन्दतीति इन्द्र आत्मा। तस्य ज्ञस्वभावस्य तदा वरणक्षयोपशने सति स्वयमर्थान् गृहीतुमसमर्थस्य यदर्थोपलब्धिलिंग तदिन्द्रस्य लिंंगमिन्द्रियमित्युच्यते। अथवा लीनमर्थं गमयतीति लिंगम्। आत्मनः सूक्ष्मस्यास्तित्वाधिगमे लिंगमिन्द्रियम्। यथा इह धूमोऽग्ने।...अथवा इन्द्र इति नामकर्मोच्यते। चेन सृष्टमिन्द्रियमिति।
= 1. इन्द्र शब्द का व्युत्पत्तिलभ्य अर्थ है, `इन्दतीति इन्द्र' जो आज्ञा और ऐश्वर्य वाला है वह इन्द्र है। यहाँ इन्द्र शब्द का अर्थ आत्मा है। वह यद्यपि ज्ञस्वभाव है तो भी मतिज्ञानावरण के क्षयोपशम के रहते हुए स्वयं पदार्थों को जानने में असमर्थ है। अतः उसको जो जानने में लिंग (निमित्त) होता है वह इन्द्र का लिंग इंद्रिय कही जाती है। 2. अथवा जो लीन अर्थात् गूढ पदार्थ का ज्ञान कराता है उसे लिंग कहते हैं। इसके अनुसार इन्द्रिय शब्द का अर्थ हुआ कि जो सूक्ष्म आत्मा के अस्तित्व का ज्ञान कराने मे लिंग अर्थात् कारण है उसे इन्द्रिय कहते हैं। जैसे लोक में धूम अग्नि का ज्ञान कराने में कारण होता है। 3. अथवा इंद्र शब्द नामकर्म का वाची है। अतः यह अर्थ हुआ कि जिससे रची गयी इन्द्रिय है।
( राजवार्तिक 1/14/1/59 ), ( राजवार्तिक 2/15/1-2/129 ), ( राजवार्तिक 9/7/11/603/28 ), ( धवला 1/1,1,33/232/1 ), ( धवला 7/2,1,2/6/7 )
धवला 1/1,1,4/135-137/6प्रत्यक्षनिरतानीन्द्रियाणि। अक्षाणीन्द्रियाणि। अक्षमक्षं प्रतिवर्तत इति प्रत्यक्षविषयोऽक्षजो बोधो वा। तत्र निरतानि व्यापृतानि इन्द्रियाणि।...स्वेषां विषयः स्वविषयस्तत्र निश्चयेन निर्णयेन रतानीन्द्रियाणी।....अथवा इन्दनादाधिपत्यादिन्द्रियाणि।
= 1. जो प्रत्यक्ष में व्यापार करती है उन्हें इंद्रियाँ कहते हैं। जिसका खुलासा इस प्रकार है अक्ष इंद्रिय को कहते हैं और जो अक्ष अक्ष के प्रति अर्थात् प्रत्येक इंद्रिय के प्रति रहता है, उसे प्रत्यक्ष कहते हैं। जो कि इन्द्रियों का विषय अथवा इन्द्रिय जन्य ज्ञानरूप पड़ता है। उस इंद्रिय विषय अथवा इंद्रिय ज्ञान रूप जो प्रत्यक्ष में व्यापार करती हैं, उन्हें इंद्रियाँ कहते हैं। 2.इंद्रियाँ अपने-अपने विषय में रत हैं। अर्थात् व्यापार करती हैं। ( धवला 7/2,1,2/6/7 ) 3. अथवा अपने-अपने विषय का स्वतंत्र आधिपत्य करने से इंद्रियाँ कहलाती है।
गोम्मटसार जीवकांड / जीवतत्त्व प्रदीपिका 165 में उद्धृत“यदिन्द्रस्यात्मनो लिंगं यदि वा इन्द्रेण कर्मणा। सृष्टं जुष्टं तथा दृष्टं दत्तं वेति तदिन्द्रियः।
= इंद्र जो आत्मा ताका चिह्न सो इंद्रिय है। अथवा इंद्र जो कर्म ताकरि निपज्या वा सेया वा तैसे देख्या वा दीया सो इंद्रिय है।
पंचेन्द्रियाणि ॥15॥ द्विविधानि ॥16॥ स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुः श्रोत्राणि ॥19॥
= इंद्रियाँ पाँच हैं ॥15॥ वे प्रत्येक दो-दो प्रकार की हैं ॥16॥ स्पर्शन, रसन, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र ये इंद्रियाँ हैं ॥19॥
( राजवार्तिक 9/17/11/603/29 )
सर्वार्थसिद्धि 2/16/179/1कौ पुनस्तौ द्वौ प्रकारौ द्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियमिति।
= प्रश्न - वे दो प्रकार कौन-से हैं? उत्तर - द्रव्येन्द्रिय और भावेन्द्रिय
( राजवार्तिक 2/16/1/130/2 ), ( धवला 1/1,1,33/232/2 ), ( गोम्मटसार जीवकांड 165 )
निर्वृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रियम् ॥17॥ सा द्विविधा, बाह्याभ्यन्तरभेदात् (सर्वार्थसिद्धि)।
= निर्वृत्ति और उपकरण रूप द्रव्येन्द्रिय है ॥17॥ निर्वृत्ति दो प्रकार की है - बाह्य निर्वृत्ति और आभ्यन्तर निर्वृत्ति।
( सर्वार्थसिद्धि 2/17/175/4 ), ( राजवार्तिक 2/17/2/130 ), (धवला 1/1,1,33/232/3 )
सर्वार्थसिद्धि 2/17/175/8पूर्ववत्तदपि द्विविधम्।
= निर्वृत्ति के समान यह भी दो प्रकार की है - बाह्य और आभ्यन्तर।
( राजवार्तिक 2/17/6/130/16 ) ( धवला 1/1,1,33/236/3 )
लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियम् ॥18॥
= लब्धि ओर उपयोग रूप भावेन्द्रिय हैं।
( धवला 1/1,1,33/236/5 )
निर्वृत्यते इति निर्वृत्तिः। केन निर्वृत्यते। कर्मणा। सा द्विविधाः बाह्याभ्यन्तरभेदात्। उत्सेधांगुलासंख्येयभागप्रतिमानां शुद्धात्मप्रदेशानां प्रतिनियतचक्षुरादींद्रियसंस्थानेनावस्थितानां वृत्तिराभ्यंतरा निर्वृत्तिः। तेष्वात्मप्रदेशेष्विंद्रियव्यपदेशभाक्षु यः प्रतिनियतसंस्थाननामकर्मोदयापादितावस्थाविशेषः पुद्गलप्रचयः सा बाह्या निर्वृत्तिः। येन निर्वृत्तेरुपकारः क्रियते तदुपकरणम्। पूर्ववत्तदपि द्विविधम्। तत्राभ्यंतरकृष्णशुक्लमंडलं बाह्यमक्षिपत्रपक्ष्मद्वयादि। एवं शेषेष्वपींद्रियेषु ज्ञेयम्।
= रचना का नाम निर्वृत्ति है। प्रश्न - यह रचना कौन करता है? उत्तर - कर्म। निर्वृत्ति दो प्रकार की है - बाह्य और आभ्यंतर। उत्सेधांगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण और प्रतिनियत चक्षु आदि इन्द्रियों के आकार रूप से अवस्थित शुद्ध आत्म प्रदेशों की रचना को आभ्यंतर निर्वृत्ति कहते हैं। तथा इंद्रिय नामवाले उन्हीं आत्मप्रदेशों में प्रतिनियत आकार रूप और नामकर्म के उदय से विशेष अवस्था को प्राप्त जो पुद्गल प्रचय होता है उसे बाह्य निर्वृत्ति कहते हैं। जो निर्वृत्ति का उपकार करता है उसे उपकरण कहते हैं। यह भी दो प्रकार का है। ...नेत्र इंद्रिय में कृष्ण और शुक्ल मंडल आभ्यंतर उपकरण हैं तथा पलक ओर दोनों बरौनी आदि बाह्य उपकरण हैं। इसी प्रकार शेष इन्द्रियों मे भी जानता चाहिए।
( राजवार्तिक 2/17/2-7/130 ), ( धवला 1/1,1,33/232/2 ), ( धवला 1/1,1,33,234/6 ), ( धवला 1/1,1,33/236/3 ), ( तत्त्वसार 2/43 )
तत्त्वसार 2/41-42नेत्रादींद्रियसंस्थानावस्थितानां हि वर्तनम्। विशुद्धात्मप्रदेशानां तत्र निर्वृत्तिरान्तरा ॥41॥ तेष्वेवात्मप्रदेशेषु करणव्यपदेशिषु। नामकर्मकृतावस्थः पुद्गलप्रचयोऽपरा ॥42॥
बाह्य व आंतर निर्वृत्तियों में-से आंतर निर्वृत्ति वह है कि जो कुछ आत्मप्रदेशों की रचना नेत्रादि इन्द्रियों के आकार को धारण करके उत्पन्न होती है। वे आत्म प्रदेश इतर प्रदेशों से अधिक विशुद्ध होते हैं। ज्ञान के व ज्ञान साधन के प्रकरण में ज्ञानावरण क्षयोपशम जन्य निर्मलता को विशुद्धि कहते हैं ॥41॥ इंद्रियाकार धारण करने वाले अंतरंग इंद्रिय नामक आत्म प्रदेशों के साथ उन आत्म प्रदेशों को अवलंबन देने वाले जो शरीराकार अवयव इकट्ठे होते हैं उसे बाह्य निर्वृत्ति कहते हैं। इन शरीरावयवों की इकट्ठे होकर इंद्रियावस्था बनने के लिए अंगोपांग आदि नामकर्म के कुछ भेद सहायक होते हैं।
गोम्मटसार जीवकांड/ टीका 165/391/18पुनस्तेष्विन्द्रियेषु तत्तदावरणक्षयोपशमविशिष्टात्मकप्रदेशसंस्थानमभ्यंतरनिर्वृत्तिः। तदवष्टब्धशरीरप्रदेशसंस्थानं बाह्यनिर्वृत्तिः। इंद्रियपर्याप्त्यागतनोकर्मवर्गणास्कंधरूपस्पर्शाद्यर्थज्ञानसहकारि यत्तदभ्यंतरमुपकरणम्। तदाश्रयभूतत्वगादिक्बाह्यमुपकरणमिति ज्ञातव्यम् ।165।
= शरीर नामकर्म से रचे गये शरीर के चिन्ह विशेष सो द्रव्येन्द्रिय है। तहाँ जो निज-निज इंद्रियावरण की क्षयोपशमता की विशेषता लिए आत्मा के प्रदेशनिका संस्थान सो आभ्यंतर निर्वृत्ति है। बहुरि तिस ही क्षेत्र विषै जो शरीर के प्रदेशनिका संस्थान सो बाह्य निर्वृत्ति है। बहुरि उपकरण भी....तहाँ इंद्रिय पर्याप्तकरि आयी जो नोकर्मवर्गणा तिनिका स्कंध रूप जो स्पर्शादिविषय ज्ञान का सहकारी होइ सो तौ आभ्यंतर उपकरण है अर ताके आश्रयभूत जो चामड़ी आदि सो बाह्य उपकरण है। ऐसा विशेष जानना।
इंद्रियभावपरिणतो हि जीवो भावेन्द्रियमिष्यते।
= इंद्रिय भाव से परिणत जीव ही भावेन्द्रिय शब्द से कहना इष्ट है।
गोम्मटसार जीवकांड 165मदिआवरणखओवसमुत्थविसुद्धी हु तज्जबोहो। भावेंदियम्.... ।165।
= मतिज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न जो आत्मा की (ज्ञान के क्षयोपशम रूप) विशुद्धि उससे उत्पन्न जो ज्ञान वह तो भावेंद्रिय है।
लोके इंद्रियाणां पारतंत्र्यविवक्षा दृश्यते। अनेनाक्ष्णा सुष्ठु पश्यामि, अनेन कर्णेन सुष्ठु शृणोमीति। ततः पारतंत्र्यात्स्पर्शनादीनां करणत्वम्। वीर्यांतरायमतिज्ञानावरणक्षयोपशमांगोपांगनामलाभावष्टंभादात्मना स्पृश्यतेऽनेनेति स्पर्शनम्। रस्यतेऽनेनेति रसनम्। घ्रायतेऽनेनेति घ्राणम्। चक्षोरनेकार्थत्वाद्दर्शनार्थविवक्षायां चष्टे अर्थान्पश्यत्यनेनेति चक्षुः। श्रूयतेढ़नेनेति श्रोत्रम्। स्वातंत्र्यविवक्षा च दृश्यते। इदं मे अक्षि सुष्ठु पश्यति। अयं मे कर्णः सुष्ठु शृणोति। ततः स्पर्शनादीनां कर्तरि निष्पत्तिः। स्पृशतीति स्पर्शनम्। रसतीति रसनम्। जिघ्रतीति घ्राणम। चष्टे इति चक्षुः। शृणोति इति श्रोत्रम्।
= लोक में इंद्रियों की पारतंत्र्य विवक्षा देखी जाती है जैसे इस आँख से मैं अच्छा देखता हूँ, इस कान से मैं अच्छा सुनता हूँ अतः पारतंत्र्य विवक्षा में स्पर्शन आदि इंद्रियों का करणपना बन जाता है। वीर्यांतराय और मतिज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से तथा अंगोपांग नामकर्म के आलंबन से आत्मा जिसके द्वारा स्पर्श करता है वह स्पर्शन इंद्रिय है, जिसके द्वारा स्वाद लेता है वह रसना इंद्रिय है, जिसके द्वारा सूंघता है वह घ्राण इंद्रिय है। चक्षि धातु के अनेक अर्थ हैं। उनमें से यहाँ दर्शन रूप अर्थ लिया गया है, इसलिए जिसके द्वारा पदार्थों को देखता है वह चक्षु इंद्रिय है तथा जिसके द्वारा सुनता है वह श्रोत्र इंद्रिय है। इसी प्रकार इन इंद्रियों की स्वातंत्र्य विवक्षा भी देखी जाती है। जैसे यह मेरी आँख अच्छी तरह देखती है, यह मेरा कान अच्छी तरह सुनता है। और इसलिए इन स्पर्शन आदि इंद्रियों की कर्ता कारक में सिद्धि होती है। यथा - जो स्पर्श करती है वह स्पर्शन इंद्रिय है, जो स्वाद लेती है वह रसन इंद्रिय है, जो सूंघती है वह घ्राण इंद्रिय है, जो देखती है वह चक्षु इंद्रिय है, जो सुनती है वह कर्ण इंद्रिय है।
( राजवार्तिक/2/19/1/131/4 ) ( धवला 1/1,1,33/237/6; 241/5; 243/4; 245/5; 247/2 )।
उपयोगस्य तत्फलत्वादिन्द्रियव्यपदेशानुपपत्तिरिति चेन्न, कारणधर्मस्य कार्यानुवृत्तेः। कार्यं हि लोके कारणमनुवर्तमानं दृष्टं यथा घटाकापरिणतं विज्ञानं घट इति। तथेन्द्रियनिर्वृत्त उपयोगोऽपि इन्द्रियमित्यपदिश्यते। इन्द्रस्य लिंगमिन्द्रेण सृष्टमिति वा य इन्द्रियशब्दार्थः स क्षयोपशमे प्राधान्येन विद्यत इति तस्येन्द्रियव्यपदेशो न्याय्यइति।
= प्रश्न - उपयोग इंद्रियों का फल है, क्योंकि, उसकी उत्पत्ति इंद्रियों से होती है, इसलिए उपयोग को इंद्रिय संज्ञा देना उचित नहीं है? उत्तर-नहीं, क्योंकि, कारण में रहने वाले धर्म की कार्य में अनुवृत्ति होती है अर्थात् कार्य लोक में कारण का अनुकरण करता हुआ देखा जाता है। जैसे, घट के आकार से परिणत हुए ज्ञान को घट कहा जाता है, उसी प्रकार इंद्रियों से उत्पन्न हुए उपयोग को भी इंद्रिय संज्ञा दी गयी है।
( राजवार्तिक 2/18/3-4/130 )।
आह, चक्षुरादीनामिंद्रियाणां क्षयोपशमो हि नाम स्पर्शनेंद्रियस्येव किमु सर्वात्मप्रदेशेषूपजायते, उत प्रतिनियतेष्विति। किं चात;, न सर्वात्मप्रदेशेषु स्वसर्वावयवैः रूपाद्युपलब्धि प्रसंगात्। अस्तु चेन्न, तथानुपलंभात्। न प्रतिनियतात्मावयवेषुवृत्तेः `सिया ट्ठिया, सिया अठ्ठिया, सिया ट्ठियाट्ठिया' ( षट्खंडागम/ प्रस्तावना 12, 4,2,11,5/सूत्र 5-7/367) इति वेदनासूत्रतोऽवगतभ्रमणेषु जीवप्रदेशेषु प्रचलत्सु सर्वजीवानामान्ध्यप्रसंगादिति। नैष दोषः, सर्व जीवावयवेषु क्षयोपशमस्योत्पत्त्यभ्युपगमात्। न सर्वावयवैः रूपाद्युपलब्धिरपि तत्सहकारिकारणबाह्यनिर्वृत्तेरशेषजीवावयव्यापित्वाभावात्।
धवला 1/1,1,33/234/4द्रव्येंद्रियप्रमितजीवप्रदेशानां न भ्रमणमिति किन्नेष्यत इति चेन्न, तद्भ्रमणमंतरेणाशुभ्रमज्जीवानां भ्रमद्भूम्यादि दर्शनानुपपत्तेः इति।
= प्रश्न - जिस प्रकार स्पर्शन - इंद्रिय का क्षयोपशम संपूर्ण आत्म प्रदेशों में उत्पन्न होता है, उसी प्रकार चक्षु आदि इंद्रियों का क्षयोपशम क्या संपूर्ण आत्म प्रदेशों में उत्पन्न होता है, या प्रतिनियत आत्म प्रदेशों में। 1. आत्मा के संपूर्ण प्रदेशों मे क्षयोपशम होता है यह तो माना नहीं जा सकता है, क्योंकि ऐसा मानने पर आत्मा के संपूर्ण अवयवों से रूपादिक को उपलब्धि का प्रसंग आ जाएगा। 2. यदि कहा जाय, कि संपूर्ण अवयवों से रूपादिक की उपलब्धि होती ही है, सो यह भी कहना ठीक नहीं है, क्योंकि, सर्वांग से रूपादि का ज्ञान होता हुआ पाया नहीं जाता। इसलिए सर्वांग में तो क्षयोपशम माना नहीं जा सकता है। 3. और यदि आत्मा के अतिरिक्त अवयवों में चक्षु आदि इंद्रियों का क्षयोपशम माना जाय, सो भी कहना नहीं बनता है, क्योंकि ऐसा मान लेने पर `आत्म प्रदेश चल भी हैं, अचल भी हैं, और चलाचल भी हैं, इस प्रकार वेदना प्राभृत के सूत्र से आत्म प्रदेशों का भ्रमण अवगत हो जाने पर, जीव प्रदेशों की भ्रमण रूप अवस्था में संपूर्ण जीवों की अंधपने का प्रसंग आ जायेगा, अर्थात् उस समय चक्षु आदि इंद्रियाँ रूपादि को ग्रहण नहीं कर सकेंगी। उत्तर-यह कोई दोष नहीं है, क्योंकि जीव के संपूर्ण प्रदेशों में क्षयोपशम की उत्पत्ति स्वीकार की है। परंतु ऐसा मान लेने पर भी, जीव के संपूर्ण प्रदेशों के द्वारा रूपादिक की उपलब्धि का प्रसंग भी नहीं आता है, क्योंकि, रूपादि के ग्रहण करने में सहकारी कारण रूप बाह्य निर्वृत्ति जीव के संपूर्ण प्रदेशों में नहीं पायी जाती है। प्रश्न-द्रव्येंद्रिय प्रमाण जीव प्रदेशों का भ्रमण नहीं होता, ऐसा क्यों नहीं मान लेते हो? उत्तर-नहीं, क्योंकि, यदि द्रव्येंद्रिय प्रमाण जीव प्रदेशों का भ्रमण नहीं माना जावे, तो अत्यंत द्रुतगति से भ्रमण करते हुए जीवों को भ्रमण करती हुई पृथिवी आदि का ज्ञान नहीं हो सकता है।
इंद्रियों में प्राप्यकारी व अप्राप्यकारीपना
इंद्रियों में प्राप्यकारी व अप्राप्यकारीपने का निर्देश
पंचसंग्रह/प्राकृत 1/68 चक्षु को अप्राप्यकारी कैसे कहते हो
सर्वार्थसिद्धि 1/19/118/6श्रोत्र को भी अप्राप्यकारी क्यों नहीं मानते
राजवार्तिक 1/19/2/68/24 स्पर्शनादि सभी इंद्रियों में भी कथंचित् अप्राप्यकारीपने संबंधी
धवला 1/1,1,115/355/2 फिर प्राप्यकारी व अप्राप्यकारी से क्या प्रयोजन
धवला 1/1,1,115/356/3
पुट्ठं सुणेइ सद्दं अपुट्ठं पुण वि पस्सदे रूवं। फासं रसं च गंधं बद्धं पुट्ठं वियाणेइ ।68।
= श्रोत्रेंद्रिय स्पृष्ट शब्द को सुनती है। चक्षुरिंद्रिय अस्पृष्ट रूप को देखती है। स्पर्शनेंद्रिय रसनेंद्रिय और घ्राणेंद्रिय क्रमशः बद्ध और स्पृष्ट, स्पर्श, रस और गंध को जानती हैं ।68।
सर्वार्थसिद्धि 1/19/118 पर उद्धृत"पुट्ठं" सुणेदि सद्दं अपुट्ठं चेव पस्सदे रूअं गंधं रसं च फासं पुट्ठमपुट्ठं वियाणादि।
= श्रोत्र स्पृष्ट शब्द को सुनता है और अस्पृष्ट शब्द को भी सुनता है, नेत्र अस्पृष्ट रूप को ही देखता है। तथा घ्राण रसना और स्पर्शन इंद्रियाँ क्रम से स्पृष्ट और अस्पृष्ट गंध, रस और स्पर्श को जानती हैं।
धवला 13/5,5,27/225/13सव्वेसु इंदिएसु अपत्तत्थग्गहणसत्तिसंभावादो।
= सभी इंद्रियों में अप्राप्त ग्रहण की शक्ति का पाया जाना संभव है।
चक्षुषोऽप्राप्यकारित्वं कथमध्यवसीयते। आगमतो युक्तितश्च। आगमतः (देखें - 2.1.1)। युक्तितश्च अप्राप्यकारि चक्षुः, स्पृष्टानवग्रहात। यदि प्राप्यकारि स्यात् त्वगिंद्रियवत् स्पृष्टमंजनं गृह्णीयात् न तु गृह्णात्यतो मनोवदप्राप्यकारीत्यवसेयम्।
= प्रश्न-चक्षु इंद्रिय अप्राप्यकारी है यह कैसे जाना जाता है? उत्तर - आगम और युक्ति से जाना जाता है। आगम से (देखें - 2.1.1) युक्ति से यथा - चक्षु इंद्रिय अप्राप्यकारी है, क्योंकि वह स्पृष्ट पदार्थ को ग्रहण नहीं करती। यदि चक्षु इंद्रिय प्राप्यकारी होती तो वह त्वचा इंद्रिय के समान स्पृष्ट हुए अंजन को ग्रहण करती। किंतु वह स्पृष्ट अंजन को ग्रहण नहीं करती है इससे मालूम होता है कि मन के समान चक्षु इंद्रिय अप्राप्यकारी है।
( राजवार्तिक 1/19/2/67/12 )।
राजवार्तिक 1/19/2/67/23अत्र केचिदाहुः-प्राप्यकारि चक्षुः आवृतानवग्रहात् त्वगिंद्रयवदिति; अत्रोच्यते-काचाभ्रपटलस्फटिकावृतार्थावग्रहे सति अव्यापकत्वादसिद्धो हेतु....भौतिकत्वात् प्राप्यकारि चक्षुरग्निवदिति चेत्; न, अयस्कांतेनैव प्रत्युक्तत्वात्। ....अयस्कान्तोपलम् अप्राप्यलोहमाकर्षदपि न व्यवहितमाक्र्षति नातिविप्रकृष्टमिति संशयावस्थमेतदिति। अप्राप्यकारित्वे संशयविपर्ययभाव इति चेत्; न; प्राप्यकारित्वेऽपि तदविशेषात्। कश्चिदाह-रश्मिवच्चक्षुः तैजसत्वात्, तस्मात्प्राप्यकारीति, अग्निवदिति; एतच्चायुक्तम्; अनभ्युपगमात्। तेजोलक्षणमौष्ण्यमिति कृत्वा चक्षुरिंद्रियस्थानमुष्णं स्यात्। न च तद्देशं स्पर्शनेंद्रियम् उष्णस्पर्शोपलम्भि दृष्टमिति। इतश्च, अतैजसं चक्षुः भासुरत्वानुपलब्धेः। ....नक्तंचररश्मिदर्शनाद् रश्मिवच्चक्षुरिति चेत्; न, अतैजसोऽपि पुद्गलद्रव्यस्य भासुरत्वपरिणामोपत्तेरिति। किंच, गतिमद्वैधर्म्यात्। इह यद् गतिमद्भवति न तत् संनिकृष्टविप्रकृष्टावर्थावभिन्नकालं प्राप्नोति, न च तथा चक्षुः। चक्षुर्हि शाखाचंद्रमसावभिन्नकालमुपलभते,....तस्मान्न गतिमच्चक्षुरिति। यदि च प्राप्यकारि चक्षुः स्यात्, तमिस्रायां रात्रौ दूरेऽग्नौ प्रज्वलति तत्समोपगतद्रव्योपलम्भनं भवति कुतो नान्तरालगतद्रव्यालोचनम्। ....किंच, यदि प्राप्यकारि चक्षुः स्यात् सांतराधिकग्रहणं न प्राप्नोति। नहीन्द्रियान्तरविषये गन्धादौ सान्तरग्रहणं दृष्टं नाप्यधिकग्रहणम्।
= पूर्वपक्ष-चक्षु प्राप्यकारी है क्योंकि वह ढके हुए पदार्थ को नहीं देखती? जैसे कि स्पर्शनेंद्रिय? उत्तर-काँच अभ्रक, स्फटिक आदि से आवृत पदार्थों को चक्षु बराबर देखती है। अतः पक्ष में भी अव्यापक होने से उक्त हेतु असिद्ध है। पूर्व-भौतिक होने से अग्निवत् चक्षु प्राप्यकारी है? उत्तर-चुंबक भौतिक हो कर भी अप्राप्यकारी है। ....जिस प्रकार चुंबक अप्राप्त लोहे को खींचता है परंतु अति दूरवर्ती अतीत अनागत या व्यवहित लोहे को नहीं खींचता। उसी प्रकार चक्षु भी न व्यवहित को देखता है न अति दूरवर्ती को ही, क्योंकि पदार्थों की शक्तियाँ मर्यादित हैं। पूर्व-चक्षु के अप्राप्यकारी हो जाने पर चाक्षुष ज्ञान संशय व विपर्यय युक्त हो जाएगा? उत्तर-नहीं, क्योंकि प्राप्यकारी में भी वह पाये ही जाते हैं। पूर्व-चक्षु चूंकि तेजो द्रव्य है। अतः इसके किरणें होती हैं, और यहाँ किरणों के द्वारा पदार्थ से संबंध करके ही ज्ञान करता है जैसे कि अग्नि? उत्तर-चक्षु को तेजो द्रव्य मानना अयुक्त है। क्योंकि अग्नि तो गरम होती है, अतः चक्षु इंद्रिय का स्थान उष्ण होना चाहिए। अग्नि की तरह चक्षु में रूप (प्रकाश) भी होना चाहिए पर न तो चक्षु उष्ण है, और न भासुर रूप वाली है। पूर्व-बिल्ली आदि निशाचर जानवरों की आँखें रात को चमकती हैं अतः आँखें तेजो द्रव्य हैं। उत्तर - यह कहना भी ठीक नहीं है क्योंकि पार्थिव आदि पुद्गल द्रव्यों में भी कारण वश चमक उत्पन्न हो जाती है - जैसे पार्थिव मणि व जलीय बर्फ। पूर्व-चक्षु गतिमान हैं, अतः पदार्थों के पास जाकर उसे ग्रहण करती हैं। उत्तर-जो गतिमान होता है, वह समीपवर्ती व दूरवर्ती पदार्थों से एक साथ संबंध नहीं कर सकता जैसे कि - स्पर्शनेंद्रिय। किंतु चक्षु समीपवर्ती शाखा और दूरवर्ती चंद्रमा को एक साथ जानता है। अतः गतिमान से विलक्षण प्रकार का होने से चक्षु अप्राप्यकारी है। यदि, गतिमान होकर चक्षु प्राप्यकारी होता तो अँधियारी रात में दूर देशवर्ती प्रकाश को देखते समय उसे प्रकाश के पास में रखे पदार्थों का तथा मध्य के अंतराल में स्थित पदार्थों का ज्ञान भी होना चाहिए। यदि चक्षु प्राप्यकारी होता तो जैसे शब्द कान के भीतर सुनाई देता है उसी तरह रूप भी आँख के भीतर ही दिखाई देना चाहिए था। आँख के द्वारा जो अंतराल का ग्रहण और अपने से बड़े पदार्थों का अधिक रूप में ग्रहण होता है वह नहीं होना चाहिए।
कश्चिदाह-श्रोत्रमप्राप्यकारि विप्रकृष्टविषयग्रहणादिति; एतच्चायुक्तम्; असिद्धत्वात्। साध्यं तावदेतत्-विप्रकृष्टं शब्दं गृह्णाति श्रोत्रम् उत घ्राणेन्द्रियवदवगाढं स्वविषयभावपरिणतं पुद्गलद्रव्यं गृह्णाति इति। विप्रकृष्ट-शब्द-ग्रहणे च स्वकर्णान्तर्विलगत मशकशब्दो नोपलभ्येत। नहीन्द्रियं किंचिदेकं दूरस्पृष्टविषयग्राहि दृष्टमिति।....प्राप्तावग्रहे श्रोत्रस्य दिग्देशभेदविशिष्टविषयग्रहणाभाव इति चेत्, न; शब्दपरिणतविसर्पत्पुद्गलवेगशक्तिविशेषस्य तथा भावोपपत्ते; सूक्ष्मत्वात् अप्रतिघातात् समंततः प्रवेशाच्च।
= पूर्व - (बौद्ध कहते हैं) श्रोत्र भी चक्षु की तरह अप्राप्यकारी है, क्योंकि वह दूरवर्ती शब्द को सुन लेता है? उत्तर-यह मत ठीक नहीं है, क्योंकि श्रोत्र का दूर से शब्द सुनना असिद्ध है। वह तो नाक की तरह अपने देश में आये हुए शब्द पुद्गलों को सुनता है। शब्द वर्गणाएँ कान के भीतर ही पहुँच कर सुनायी देती हैं। यदि कान दूरवर्ती शब्द को सुनता है तो उसे कान के भीतर घुसे हुए मच्छर का भिनभिनाना नहीं सुनाई देना चाहिए, क्योंकि कोई भी इंद्रिय अति निकटवर्ती व दूरवर्ती दोनों प्रकार के पदार्थों को नहीं जान सकती। पूर्व- श्रोत्र को प्राप्यकारी मानने पर भी `अमुक देश की अमुक दिशा में शब्द हैं' इस प्रकार दिग्देश विशिष्टता के विरोध आता है? उत्तर-नहीं, क्योंकि वेगवान् शब्द परिणत पुद्गलों के त्वरित और नियत देशादि से आने के कारण उस प्रकार का ज्ञान हो जाता है। शब्द पुद्गल अत्यंत सूक्ष्म हैं, वे चारों और फैल कर श्रोताओं के कानों में प्रविष्ट होते हैं। कहीं प्रतिघात भी प्रतिकूल वायु और दीवार आदि से हो जाता है।
शेषेन्द्रियेष्वप्राप्तार्थ ग्रहणं नोपलभ्यत इति चेन्न, एकेन्द्रियेषु योग्यदेशस्थितनिधिषु निधिस्थित प्रदेश एवं प्रारोहमुक्त्यन्यथानुपत्तितः स्पर्शनस्याप्राप्तार्थ ग्रहणसिद्धेः। शेषेन्द्रियाणामप्राप्तार्थग्रहणं नोपलभ्यत इति। चेन्माभूदुपलंभस्तथापि तदस्त्येव। यद्यु पलम्भास्त्रिकालगोचरमशेषं पर्यच्छेत्स्यदनुपलब्धस्याभावोऽभविष्यत्। न चेवमनुपलम्भात्।
= प्रश्न-शेष इंद्रियों में अप्राप्त का ग्रहण नहीं पाया जाता है, इसलिए उनसे अर्थाविग्रह नहीं होना चाहिए? उत्तर-नहीं, क्योंकि एकेंद्रियों में उनका योग्य देश में स्थित निधिवाले प्रदेश में ही अंकुरों का फैलाव अन्यथा बन नहीं सकता, इसलिए स्पर्शन इंद्रिय के अप्राप्त अर्थ का ग्रहण, अर्थात् अर्थावग्रह, बन जाता है। प्रश्न- इस प्रकार यदि स्पर्शन इंद्रिय के अप्राप्त अर्थ का ग्रहण करना बन जाता है तो बन जाओ। फिर भी शेष इंद्रियों के अप्राप्त अर्थ का ग्रहण नहीं पाया जाता है? उत्तर- नहीं क्योंकि, यदि शेष इंद्रियों से अप्राप्त अर्थ का ग्रहण करना क्षायोपशमिक ज्ञान के द्वारा नहीं पाया जाता है तो मत पाया जावे। तो भी वह है ही, क्योंकि यदि हमारा ज्ञान त्रिकाल-गोचर समस्त पदार्थों को जानने वाला होता तो अनुपलब्ध का अभाव सिद्ध हो जाता अर्थात् हमारा ज्ञान यदि सभी पदार्थों को जानता तो कोई भी पदार्थ उसके लिए अनुपलब्ध न होता। किंतु हमारा ज्ञान तो त्रिकालवर्ती पदार्थों को जाननेवाला है नहीं, क्योंकि सर्व पदार्थों की जानने वाले ज्ञान की हमारे उपलब्धि ही नहीं होती है।
धवला 13/5,5,27/225/13होदु णाम अपत्थगहणं चक्खिंदियणोइंदियाणं, ण सेसिंदियाणं; तहोवलंभाभावादो त्ति। ण, एइंदिएसु फासिंदियस्स अपत्तणिहिग्गहणुवलंभादो। तदुवलंभो च तत्थ पारोहमोच्छणादुव लब्भदे। सेसिंदियाणपत्तत्थगहणं कुदोवगम्मदे। जुत्तीदो। तं जहा-घाणिंदिय-जिब्भिंदिय-फासिंदियाणमुक्कस्सविसओ णवजोयणाणि। जदि एदेसिमिंदिया मुक्कस्सखओवसमगदजीवो णवसु जोयणेसु ट्ठिददव्वेहिंतो विप्पडिय आगदपोग्गलाणं जिब्भा-घाण-फासिंदिएसु लग्गाणं रस-गंध फासे जाणदि तो समंतदो णवजोयणब्भंतरट्ठिदगूहभक्खणं तग्गंघजणिदअसादं च तस्स पसज्जेज्ज। ण च एवं, तिव्विंदि यक्खओवसमगचक्कवट्ठीणं पि असायसायरं तोपवेसप्पसंगादो। किं च-तिव्वखओवसमगदजीवाणं मरणं पि होज्ज, णवजोयणब्भंतरट्ठियविसेण जिब्भाए संबंधेण घादियाणं णवजोयणब्भंतरट्ठिदअग्गिणा दज्झमाणाणं च जीवणाणुववत्तीदो। किं च-ण तेसिं महुरभोयणं वि संभवदि, सगक्खेत्तंतोट्ठियतियदुअ-पिचुमंदकडुइरसेण मिलिददुद्धस्स महुरत्ताभावादो। तम्हा सेसिंदियाणं पि अपत्तग्गहणमत्थि त्तिइच्छिदवं।
= पूर्व-चक्षुइंद्रिय और नोइंद्रिय के अप्राप्त अर्थ करना रहा आवे, किंतु शेष इंद्रियों के वह नहीं बन सकता; क्योंकि, वे अप्राप्त अर्थ को ग्रहण करती हुई नहीं उपलब्ध होतीं? उत्तर-नहीं, क्योंकि एकेंद्रियों में स्पर्शन इंद्रिय अप्राप्त निधि को ग्रहण करती हुई उपलब्ध होती है, और यह बात उस ओर प्रारोह छोड़ने से जानी जाती है। पूर्व-शेष इंद्रियाँ अप्राप्त अर्थ को ग्रहण करती हैं, यह किस प्रमाण से जाना जाता है? उत्तर-1. युक्ति से जाना जाता है। यथा-घ्राणेंद्रिय, जिह्वेंद्रिय और स्पर्शनेंद्रिय का उत्कृष्ट विषय नौ योजन है। यदि इन इंद्रियों के उत्कृष्ट क्षयोपशम को प्राप्त हुआ जीव नौ योजन के भीतर स्थित द्रव्यों में से निकल कर आये हुए तथा जिह्वा, घ्राण और स्पर्शन इंद्रियों से लगे हुए पुद्गलों के, रस, गंध और स्पर्श को जानता है तो उसके चारों ओर से नौ योजन के भीतर स्थित विष्ठा के भक्षण करने का और उसकी गंध के सूँघने से उत्पन्न हुए दुःख का प्रसंग प्राप्त होगा। परंतु ऐसा नहीं, क्योंकि ऐसा मानने पर इंद्रियों के तीव्र क्षयोपशम को प्राप्त हुए चक्रवर्तियों के भी असाता रूपी सागर के भीतर प्रवेश करने का प्रसंग आता है। 2. दूसरे, तीव्र क्षयोपशम को प्राप्त हुए जीवों का मरण भी हो जायेगा क्योंकि नौ योजन के भीतर स्थित अग्नि से जलते हुए जीवों का जीना नहीं बन सकता है। 3. तीसरे ऐसे जीवों के मधुर भोजन का करना भी संभव नहीं है, क्योंकि, अपने क्षेत्र के भीतर स्थित तीखे रस वाले वृक्ष और नीम के कटुक रस से मिले हुए दूध में मधुर रस का अभाव हो जायेगा। इसीलिए शेष इंद्रियाँ भी अप्राप्त अर्थ को ग्रहण करती हैं, ऐसा स्वीकार करना चाहिए।
न कार्त्स्न्येनाप्राप्तमर्थस्यानिः सृतत्वमुक्तत्वं वा ब्र महे यतस्तदवग्रहादि निदानमिन्द्रयाणामप्राप्यकारित्वमिति। किं तर्हि। कथं चक्षुरनिन्द्रियाभ्यामनिःसृतानुक्तावग्रहादि तयोरपि प्राप्यकारित्वप्रसंगादितिचेन्न योग्यदेशावस्थितेरेव प्राप्तेरभिधानात्। तथा च रसगंधस्पर्शानां स्वग्राहिभिरिन्द्रयैः स्पष्टं स्वयोग्यदेशाव स्थितिः शब्दस्य च। रूपस्य चक्षुषाभिमुखतया, न तत्परिच्छेदिना चक्षुषा प्राप्यकारित्व मनिःसृतानुक्तावग्रहादिसिद्धेः।
= पदार्थ के पूरी तरह से अनिसृतपने को और अनुक्तपने को हम प्राप्त नहीं कहते हैं। जिससे उनके अवग्रहादि का कारण इंद्रियों का अप्राप्यकारीपना होवे। प्रश्न - तो फिर अप्राप्यकारीपने से क्या प्रयोजन है? और यदि पूरी तरह से अनिःसृतत्व और अनुक्तत्व को अप्राप्त नहीं कहते हो तो चक्षु और मन से अनिःसृत और अनुक्त के अवग्राहादि कैसे हो सकेंगे? यदि चक्षु और मन से भी पूर्वोक्त अनिःसृत और अनुक्त के अवग्रहादि माने जावेंगे तो उन्हें भी प्राप्यकारित्व का प्रसंग आ जायेगा? उत्तर-नहीं क्योंकि, इंद्रियों के ग्रहण करने के योग्य देश में पदार्थों की अवस्थिति को ही प्राप्ति कहते हैं। ऐसी अवस्था में रस, गंध और स्पर्श का उनको ग्रहण करने वाली इंद्रियों के साथ अपने-अपने योग्य देश में अवस्थित रहना स्पष्ट है। शब्द का भी उसको ग्रहण करने वाली इंद्रिय के साथ अपने योग्य देश में अवस्थित रहना स्पष्ट है। उसी प्रकार रूप का चक्षु के साथ अभिमुख रूप से अपने देश में अवस्थित रहना स्पष्ट हैं, क्योंकि, रूप को ग्रहण करने वाले चक्षु के साथ रूप का प्राप्यकारीपना तथा अनिःसृत व अनुक्त का अवग्रह आदि नहीं बनता है।
इंद्रिय-निर्देश
भावेंद्रिय ही वास्तविक इंद्रिय है
धवला 1/1,1,37/263/4भावेंद्रिय को ही इंद्रिय मानते हो तो उपयोग शून्य दशा में या संशयादि दशा में जीव अनिंद्रिय हो जायेगा
धवला 1/1,1,4/136/1भावेंद्रिय होनेपर ही द्रव्येंद्रिय होती है
धवला 1/1,1,4/135/7द्रव्येंद्रियोंका आकार
मूलाचार 1091इंद्रियों की अवगाहना
धवला 1/1,1,33/234/7इंद्रियों का द्रव्य व क्षेत्र की अपेक्षा विषय ग्रहण
इंद्रियों के विषय का काम व भोगरूप विभाजन
मूलाचार 1138इंद्रियों के विषयों संबंधी दृष्टि-भेद
धवला 9/4,1,45/159/1ज्ञान के अर्थ में चक्षु का निर्देश
प्रवचनसार 234
केवलिभिर्व्यभिचारादिति नैष दोषः भावेन्द्रियतः पंचेन्द्रियत्वाभ्युपगमात्।
= प्रश्न-केवली में पंचेंद्रिय होते हुए भी भावेंद्रियाँ नहीं पायी जाती हैं, इसीलिए व्यभिचार दोष आता है? उत्तर-यह कोई दोष नहीं है, क्योंकि यहाँ पर भावेंद्रियों की अपेक्षा पंचेंद्रियपना स्वीकार किया है।
धवला 2/1,1/444/4दव्वेंदियाणं णिप्पतिं पडुच्चके वि दस पाणे भणंति। तण्ण धडदे। कुदो। भाविंदियाभावादो। भाविदियं णाम पंचण्हमिं दियाणं खओवसमो। ण सो खीणावरणे अत्थि। अध दव्विंदियस्स जदि गहणं कीरदि तो सण्णीणमपज्जत्तकाले सत्त पाणा पिंडिदूण दो चेव पाणा भवंति, पंचण्हं दव्वेंदियाणमभावादो।
= कितने ही आचार्य द्रव्येंद्रियों की पूर्णता की अपेक्षा केवली के दश प्राण कहते हैं, परंतु उनका ऐसा कहना घटित नहीं होता, क्योंकि, सयोगी जिनके भावेंद्रियाँ नहीं पायी जाती हैं। पाँचों इंद्रियावरण कर्म के क्षयोपशम को भावेंद्रियाँ कहते हैं। परंतु जिनका आवरण कर्म समूल नष्ट हो गया है उनके वह क्षयोपशम नहीं होता है। और यदि प्राणों में द्रव्येंद्रियों का ही ग्रहण किया जावे तो संज्ञी जीवों के अपर्याप्तकाल में सात प्राणों के स्थान पर कुल दो ही प्राण कहे जायेंगे, क्योंकि उनके पाँच द्रव्येंद्रियों का अभाव होता है।
धवला 9/2, 1, 15/61/9पस्सिंदियावरणस्स सव्वघादिफद्दयाणं संतोवसमेण देसवादिफद्दयाणमुदएण चक्खु सोद-घाण-जिब्भिंदियावरणाणं देसघादिफद्दयाणमुदयक्खएण तेसिं चेव संतोवसमेण तेसिं सव्वघादिफद्दयाणमुदएण जो उप्पण्णो जीवपरिणामो सो खओवसमिओ वुच्चदे। कुदो। पुव्वुत्ताणं फद्दयाणं खओवसमे हि उप्पण्णत्तादो। तस्स जीवपरिणामस्स एइंदियमिदि सण्णा।
धवला 9/2,1,15/66/5फासिंदियावरणादीणं मदिआवरणे अंतब्भावादो।
= स्पर्शेंद्रियावरण कर्म के सर्वघाती स्पर्धकों के सत्त्वोपशम से, उसी के देशघाती स्पर्धकों के उदय से, चक्षु, श्रोत्र, घ्राण और जिह्वा इंद्रियावरण कर्मों के देशघाती स्पर्धकों के उदय क्षय से जो जीव परिणाम उत्पन्न होता है उसे क्षयोपशम कहते हैं, क्योंकि, वह भाव पूर्वोक्त स्पर्धकों के क्षय और उपशम भावों से ही उत्पन्न होता है। इसी जीव परिणाम की एकेंद्रिय संज्ञा है। स्पर्शनेंद्रियादिक आवरणों का मति आवरण में ही अंतर्भाव हो जाने से उनके पृथक् उपदेश की आवश्यकता नहीं समझी गयी।
इंद्रियवैकल्यमनोऽनवस्थानानध्यवसायालोकाद्यभावावस्थायां क्षयोपशमस्य प्रत्यक्षविषयव्यापाराभावात्तत्रात्मनोऽनिंद्रियत्वं स्यादिति चेन्न, गच्छतीति गौरिति व्युत्पादितस्य गोशब्दस्यागच्छद्गोपदार्थेऽपि प्रवृत्त्युपलम्भात। भवतु तत्र रूढिबललाभादिति चेदत्रापि तल्लाभादेवास्तु, न कश्चिद्दोषः। विशेषभावतस्तेषां संकरव्यतिकररूपेण व्यापृतिः व्याप्नोतीति चेन्न, प्रत्यक्षे नीतिनियमिते रतानीति प्रतिपादनात्।....संशयविपर्ययावस्थायां निर्णयात्मकरतेरभावात्तत्रात्मनोऽनिंद्रियत्वं स्यादिति चेन्न, रूढिबललाभादुभयत्र प्रवृत्त्यविरोधात्। अथवा स्ववृत्तिरतानीन्द्रियाणि। संशयविपर्ययनिर्णयादौ वर्तनं वृत्तिः तस्यां स्ववृत्तौ रतानीन्द्रियाणि। निर्व्यापारावस्थायां नेन्द्रियव्यपदेशः स्यादिति चेन्न, उक्तोत्तरत्वात्।
= प्रश्न-इंद्रियों की विकलता, मन की चंचलता और अनध्यवसाय के सद्भाव में तथा प्रकाशादिक के अभाव रूप अवस्था में क्षयोपशम का प्रत्यक्ष विषय में व्यापार नहीं हो सकता है, इसलिए उस अवस्था में आत्मा के अनिंद्रियपना प्राप्त हो जायेगा? उत्तर-ऐसा नहीं है, क्योंकि जो गमन करती है उसे गौ कहते हैं। इस तरह `गौ' शब्द की व्युत्पत्ति हो जाने पर भी नहीं गमन करनेवाले गौ पदार्थ में भी उस शब्द की प्रवृत्ति पायी जाती है। प्रश्न-भले ही गौ पदार्थ में रूढि के बल से गमन नहीं करती हुई अवस्था में भी `गौ' शब्द की प्रवृत्ति होओ। किंतु इंद्रिय वैकल्यादि रूप अवस्था में आत्मा के इंद्रियपना प्राप्त नहीं हो सकता है? उत्तर-यदि ऐसा है तो आत्मा में भी इंद्रियों की विकलतादि कारणों के रहने पर रूढि के बल से इंद्रिय शब्द का व्यवहार मान लेना चाहिए। ऐसा मान लेने में कोई दोष नहीं आता है। प्रश्न- इंद्रियों के नियामक विशेष कारणों का अभाव होने से उनका संकर और व्यतिकर रूप से व्यापार होने लगेगा। अर्थात् या तो वे इंद्रियाँ एक दूसरी इंद्रिय के विषय के विषय को ग्रहण करेंगी या समस्त इंद्रियों का एक ही साथ व्यापार होगा? उत्तर ऐसा कहना ठीक नहीं है, क्योंकि इंद्रियाँ अपने नियमित विषय में ही रत हैं, अर्थात् व्यापार करती हैं, ऐसा पहले ही कथन कर आये हैं। इसलिए संकर और व्यतिकर दोष नहीं आता है। प्रश्न-संशय और विपर्यय रूप ज्ञान को अवस्था में निर्णयात्मक रति अर्थात् प्रवृत्ति का अभाव होने से उस अवस्था में आत्मा को अनिंद्रियपने की प्राप्ति हो जावेगी? उत्तर-1. नहीं, क्योंकि रूढि के बल से निर्णयात्मक और अनिर्णयात्मक इन दोनों अवस्थाओं में इंद्रिय शब्द की प्रवृत्ति मानने में कोई विरोध नहीं आता है। 2. अथवा अपनी-अपनी प्रवृत्ति में जो रत हैं उन्हें इंद्रियाँ कहते हैं इसका खुलासा इस प्रकार है। संशय और विपर्यय ज्ञान के निर्णय आदि के करने में जो प्रवृत्ति होती है, उसे वृत्ति कहते हैं। उस अपनी वृत्ति में जो रत हैं उन्हें इंद्रियाँ कहते हैं। प्रश्न-जब इंद्रियाँ अपने विषय में व्यापार नहीं करती हैं, तब उन्हें व्यापार रहित अवस्था में इंद्रिय संज्ञा प्राप्त नहीं हो सकेगी? उत्तर-ऐसा नहीं कहना, क्योंकि इसका उत्तर पहले दे आये हैं कि रूढ़ि के बल से ऐसी अवस्था में भी इंद्रिय व्यवहार होता है।
शब्दस्पर्शरसरूपगंधज्ञानावरणकर्मणां क्षयोपशमाद् द्रव्येन्द्रियनिबंधनादिन्द्रियाणीति यावत्। भावेन्द्रियकार्यत्वाद् द्रव्येन्द्रियस्य व्यपदेशः। नेयमदृष्टपरिकल्पना कार्यकारणोपचारस्य जगति सुप्रसिद्धस्योपलम्भात्।
= (वे इंद्रियाँ) शब्द, स्पर्श, रस, रूप और गंध नाम के ज्ञानावरण कर्म के क्षयोपशम से और द्रव्येंद्रियों के निमित्त से उत्पन्न होती हैं। क्षयोपशम रूप भावेंद्रियों के होनेपर ही द्रव्येंद्रियों की उत्पत्ति होती है, इसलिए भावेंद्रियाँ कारण हैं, और द्रव्येंद्रियाँ कार्य हैं, और इसलिए द्रव्येंद्रियों को भी इंद्रिय संज्ञा प्राप्त होती है। अथवा, उपयोग रूप भावेंद्रियों की उत्पत्ति द्रव्येंद्रियों के निमित्त से होती है, इसलिए भावेंद्रिय कार्य हैं और द्रव्येंद्रियाँ कारण हैं, इसलिए भी द्रव्येंद्रियों को इंद्रिय संज्ञा प्राप्त है। यह कोई अदृष्ट कल्पना नहीं है, क्योंकि कार्यगत धर्म का कारण में और कारणगत धर्म का कार्य में उपचार जगत में निमित्त रूप से पाया जाता है।
जवणालिया मसूरिअ अतिमुत्तयचंदए खुरप्पे य। इंदियसंठाणा खलु फासस्स अणेयसंठाणं ॥1091॥
= श्रोत्र, चक्षु, घ्राण, जिह्वा इन चार इंद्रियों का आकार क्रम से जौ की नली, मसूर, अतिमुक्तक पुष्प, अर्धचंद्र अथवा खुरपा इनके समान है और स्पर्शन इंद्रिय अनेक आकार रूप है।
(पंचसंग्रह/प्राकृत 1/66), ( राजवार्तिक 1/19/9/69/26 ), ( धवला 1/1,1,33/134/236 ), ( धवला 1/1,1,33/234/7 ), ( गोम्मटसार जीवकांड 171-172 ), (पंचसंग्रह/संस्कृत 1/143)
मसूरिकाकारा अंगुलस्यासंख्येयभागप्रमिता चक्षुरिन्द्रियस्य बाह्यनिर्वृत्तिः। यवनालिकाकारा अंगुलस्यासंख्येयभागप्रमिता श्रोत्रस्य बाह्यनिर्वृत्तिः। अतिमुक्तकपुष्पसंस्थाना अंगुलस्यासंख्येयभागप्रमिता घ्राणनिर्वृत्तिः। अर्धचन्द्राकारा क्षुरप्राकारा वांगुलस्य संख्येयभागप्रमिता रसननिर्वृत्तिः। स्पर्शनेन्द्रियनिर्वृत्तिरनियतसंस्थाना। सा जघन्येन अंगुलस्यासंख्येयभागप्रमिता सूक्ष्मशरीरेषु, उत्कर्षेण संख्येपघनांगुलप्रमिता महामत्स्यादित्रसजीवेषु। सर्वतः स्तोकाश्चक्षुषः, प्रदेशाः, श्रोत्रेंद्रियप्रदेशाः संख्येयगुणाः, घ्राणेंद्रियप्रदेशा विशेषाधिकाः, जिह्वायामसंख्येयगुणाः, स्पर्शने संख्येयगुणाः।
= मसूरके समान आकारवाली और घनांगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण चक्षु इंद्रिय की बाह्य निर्वृत्ति होती है। यव की नाली के समान आकारवाली और घनांगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण श्रोत्र इंद्रिय की बाह्य निर्वृत्ति होती है। कदंब के फूल के समान आकारवाली और घनांगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण घ्राण इंद्रिय की बाह्य निर्वृत्ति होती है। अर्धचंद्र अथवा खुरपा के समान आकार वाली और घनांगुल के संख्येय भाग प्रमाण रसना इंद्रिय की बाह्य निर्वृत्ति होती है। स्पर्शन इंद्रिय की बाह्य निर्वृत्ति अनियत आकारवाली होती है। वह जघन्य प्रमाण की अपेक्षा घनांगुल के असंख्यातवें भाग प्रमाण सूक्ष्म निगोदिया लब्ध्यपर्याप्तक जीव के (ऋजुगति से उत्पन्न होने के तृतीय समयवर्ती) शरीर में पायी जाती है, और उत्कृष्ट प्रमाण की अपेक्षा संख्यात घनांगुल प्रमाण महामत्स्य आदि त्रस जीवों के शरीर में पायी जाती है। चक्षु इंद्रिय के अवगाहना रूप प्रदेश सबसे कम हैं, उनसे संख्यातगुणे श्रोत्र इंद्रिय के प्रदेश हैं। उनसे अधिक घ्राण इंद्रिय के प्रदेश हैं। उनसे असंख्यात गुणे जिह्वा इंद्रिय के प्रदेश है। और उनसे असंख्यात गुणे स्पर्शन इंद्रिय के प्रदेश हैं।
I. द्रव्य की अपेक्षा
तत्त्वार्थसूत्र 2/19-21स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि ।19। स्पर्शरसगंधवर्णशब्दास्तदर्थाः ।20। श्रुतमनिन्द्रियस्य ।21।
= स्पर्शन, रसना, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र ये इंद्रियाँ हैं ॥19॥ इनके क्रम से स्पर्श, रस, गंध, वर्ण और शब्द ये विषय हैं ।20। श्रुत (ज्ञान) मन का विषय है।
6(पंचसंग्रह/प्राकृत 1/68), (पंचसंग्रह/संस्कृत 1/81)
राजवार्तिक 5/19/31/472/30मनोलब्धिमता आत्मना मनस्त्वेन परिणामिता पुद्गलाः तिमिरान्धकारादिबाह्याभ्यन्तरेन्द्रियप्रतिघातहेतुसंनिधानेऽपि गुणदोषविचारस्मरणादिव्यापारे साचिव्यमनुभवन्ति, अतोऽस्त्यंतःकरणं मनः।
= मनोलब्धि वाले आत्मा के जो पुद्गल मन रूप से परिणत हुए हैं वे अंधकार तिमिरादि बाह्येंद्रियों के उपघातक कारणों के रहते हुए भी गुण-दोष विचार और स्मरण आदि व्यापार में सहायक होते ही हैं। इसलिए मन का स्वतंत्र अस्तित्व है।
धवला 13/5,5,28/228/13णोइन्दियादो दिट्ठ-सुदाणुभूदेसु अत्थेसु णोइंदियादो पुधभूदेसु जं णाणमुप्पज्जदि सो णोइंदिय अत्थोग्गहो णाम।.....सुदाणुभूदेसु दव्वेसु लोगंतरट्ठिदेसु वि अत्थोग्गहो त्ति कारणेणअद्धाणणियमाभावादो।
= नोइंद्रिय के द्वारा उससे पृथक्भूत दृष्ट, श्रुत और अनुभूत पदार्थों का जो ज्ञान उत्पन्न होता है वह नोइंद्रिय अर्थावग्रह है।....क्योंकि लोक के भीतर स्थित हुए श्रुत और अनुभूत विषय का भी नोइंद्रिय के द्वारा अर्थावग्रह होता है, इस कारण से यहाँ क्षेत्र का नियम नहीं है।
पंचाध्यायी/ पूर्वार्ध 715स्पर्शनरसनघ्राणं चक्षुः श्रोत्रं च पंचकं यावत्। मूर्तग्राहकमेकं मूर्त्तामूर्त्तस्य वेदकं च मनः ।517।
= स्पर्शन, रसन, घ्राण, चक्षु और श्रोत्र ये पाँचों ही इंद्रियाँ एक मूर्तीक पदार्थ को जाननेवाली हैं। मन मूर्तीक तथा अमूर्तीक दोनों पदार्थों को जानने वाला है।
II. क्षेत्र की अपेक्षा उत्कृष्ट विषय
(मूलाचार 1092-1098), ( राजवार्तिक 1/19/9/70/3 ), ( धवला 9/4,1,45/52-57/158 ), ( धवला 13/5,5,28/227/5 )
संकेत-ध.= धनुष; यो.= योजन; सर्वलोकवर्ती = सर्वलोकवर्ती दृष्ट व अनुभूत विषय-देखें धवला - 13 ।
क्षेत्र की अपेक्षा उत्कृष्ट विषय इन्द्रिय एकेन्द्रिय द्वीन्द्रिय त्रीन्द्रिय चतुरिन्द्रिय असंज्ञी पन्चेन्द्रिय संज्ञी पन्चेन्द्रिय स्पर्शन 400 धनुष 800 धनुष 1600 धनुष 3200 धनुष 6400 धनुष 9 योजन रसना -- 64 धनुष 128 धनुष 256 धनुष 512 धनुष 9 योजन घ्राण -- -- 100 धनुष 200 धनुष 400 धनुष 9 योजन चक्षु -- -- -- 2954 योजन 5908 योजन 47262x7/20 योजन श्रोत्र -- -- -- -- 8000 धनुष 12 योजन मन -- -- -- -- -- सर्वलोकवर्ती दृष्ट व अनुभूत विषय कामा दुवे तऊ भोग इन्दियत्था विदूहिं पण्णत्ता। कामो रसो य फासो सेसा भोगेति आहीया ।1138।
= दो इंद्रियों के विषय काम हैं, तीन इंद्रियों के विषय भोग हैं, ऐसा विद्वानों ने कहा है। रस और स्पर्श तो काम हैं और गंध, रूप, शब्द भोग हैं, ऐसा कहा है।1138।
( समयसार / तात्पर्यवृत्ति 4/11 )
नवयोजनान्तरस्थितपुद्गलद्रव्यस्कंधैकदेशमागम्येन्द्रियसंबद्धं जानन्तीति केचिदाचक्षते। तन्न घटते, अध्वानप्ररूपणा वैफल्यप्रसंगात्।
= नौ योजन के अंतर से स्थित पुद्गल द्रव्य स्कंध के एक देश को प्राप्त कर इंद्रिय सम्बद्ध अर्थ को जानते हैं, ऐसा कितने ही आचार्य कहते हैं। किंतु वह घटित नहीं होता, क्योंकि ऐसा मानने पर अध्वान प्ररूपणा के निष्फल होने का प्रसंग आता है।
आगमचक्खू साहू इन्दियचक्खूणि सव्वभूदाणि। देवा य ओहिचक्खू सिद्धा पुण सव्वदो चक्खु ।234।
= साधु आगम चक्षु हैं, सर्व प्राणी इंद्रिय चक्षु वाले हैं, देव अवधि चक्षु वाले हैं और सिद्ध सर्वतः चक्षु (सर्व ओर से चक्षु वाले अर्थात् सर्वात्म प्रदेशों से चक्षुवान्) हैं।
इंद्रिय मार्गणा व गुणस्थान निर्देश
इंद्रिय मार्गणा की अपेक्षा जीवों के भेद
षट्खंडागम 1/1,1/ सूत्र 33/231 एकेंद्रियादि जीवों के लक्षण
पंचास्तिकाय 112-117एकेंद्रिय से पंचेंद्रिय पर्यंत इंद्रियों का स्वामित्व
तत्त्वार्थसूत्र 2/22,23 एकेंद्रिय आदिकों में गुणस्थानों का स्वामित्व
षट्खंडागम 1/11/ सूत्र 36-37/261जीव अनिंद्रिय कैसे हो सकता है
षट्खंडागम 7/2,1/ सूत्र 16-17/68
इन्दियाणुवादेण अत्थि एइन्दिया, बींदिया, तीइन्दिया, चदुरिन्दिया, पंचिंदिया, अणिंदिया चेदि।
= इंद्रिय मार्गणा की अपेक्षा एकेंद्रिय, द्वींद्रिय, त्रींद्रिय, चतुरिंद्रिय, पंचेंद्रिय और अनिंद्रिय जीव होते हैं।
( द्रव्यसंग्रह टीका 13/37 )
एदे जीवणिकाया पंचविधा पुढविकाइयादीया। मणपरिणामाविरहिदा जीवा एगेंदिया भणिया ।112। संबुक्कमादुवाहा संखा सिप्पी अपादगा य किमी। जाणंति रसं फासं जे ते बेइंदिया जीवा ।114। जूगागुंभीमक्कणपिपीलिया बिच्छयादिया कीडा। जाणंति रसं फासं गंधं तेइंदिया जीवा ।115। उद्दंसमसयमक्खियमधुकरिभमरा पतंगमादीया। रूवं रसं च गंधं फासं पुण ते विजाणंति ।116। सुरणरणायतिरिया वण्णरसप्फासगंधसद्दण्हू। जलचरथलचरखचरा बलिया पंचेंदिया जीवा ।117।
= इन पृथ्वीकायिक आदि पाँच प्रकार के जीवनिकायों को मन परिणाम रहित एकेंद्रिय जीव (सर्वज्ञ ने) कहा है ।112। शंबूक, मातृकवाह, शंख, सीप और पग रहित कृमि-जो कि रस और स्पर्श को जानते हैं, वे द्वींद्रिय जीव हैं ।114। जूँ, कुंभी, खटमल, चींटी और बिच्छू आदि जंतु रस, स्पर्श और गंध को जानते हैं, वे त्रींद्रिय जीव हैं ।115। डाँस, मच्छर, मक्खी, मधुमक्खी, भँवरा और पतंगें आदि जीव रूप, रस, गंध और स्पर्श को जानते हैं। (वे चतुरिंद्रिय जीव हैं) ।116। वर्ण, रस, स्पर्श, गंध और शब्द को जानने वाले देव-मनुष्य-नारक-तिर्यंच जो थलचर, खेचर, जलचर होते हैं वे बलवान् पंचेंद्रिय जीव हैं ।117।
(पंचसंग्रह/प्राकृत 1/69-73), ( धवला 1/1,1,33/136-138/241-245 ), (पंचसंग्रह/संस्कृत 1/143-150)
वनस्पत्यन्तानामेकम् ।22। कृमिपिपीलकाभ्रमरमनुष्यादीनामेकैकवृद्धानि ।23।
= वनस्पतिकायिक तक के जीवों के अर्थात् पृथिवी, अप्, तेज, वायु व वनस्पति इन पाँच स्थावरों में एक अर्थात् प्रथम इंद्रिय (स्पर्शन) होती है ।22। कृमि पिपीलिका, भ्रमर और मनुष्य आदि के क्रम से एक-एक इंद्रिय अधिक होती है ।23।
(पंचसंग्रह/प्राकृत 1/67), ( धवला 1/1,1,35/142/258 ), (पंचसंग्रह/संस्कृत 1/82-86), ( गोम्मटसार जीवकांड 166 )
सर्वार्थसिद्धि 2/22-23/180/4एकं प्रथममित्यर्थः। किं तत्। स्पर्शनम्। तत्केषाम्। पृथिव्यादोनां वनस्पत्यन्तानां वेदितव्यम् ॥22॥ कृम्यादीनां स्पर्शनं रसनाधिकम्, पिपीलिकादीनां स्पर्शनरसने घ्राणाधिके, भ्रमरादीनां स्पर्शनरसनघ्राणानि चक्षुरधिकानि, मनुष्यादीनां तान्येव श्रोताधिकानीति।
= सूत्र में आये हुए `एक' शब्द का अर्थ प्रथम है। प्रश्न-वह कौन है? उत्तर-स्पर्शन। प्रश्न-वह कितने जीवों के होती है। उत्तर-पृथिवीकायिक जीवों से लेकर वनस्पतिकायिक तक के जीवों के जानना चाहिए ।22। कृमि आदि जीवों के स्पर्शन और रसना ये दो इंद्रियाँ होती हैं। पिपीलिका आदि जीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण ये तीन इंद्रियाँ होती हैं। भ्रमर आदि जीवों के स्पर्शन, रसना, घ्राण और चक्षु ये चार इंद्रियाँ होती हैं। मनुष्यादि के श्रोत्र इंद्रिय के मिला देने पर पाँच इंद्रियाँ होती हैं।
( राजवार्तिक 2/22/4/135 ); ( धवला 1/1,1,33/237,241,243,245,247 )
एइंदिया बीइंदिया तीइंदिया चउरिंदिया असण्णि पंचिंदिया एक्कम्मि चेव मिच्छाइट्ठिट्ठाणे ।36। पंचिंदिया असण्णिपंचिंदिय-प्पहुडि जाव अयोगिकेवलि त्ति ।37।
= एकेंद्रिय, द्वींद्रिय, त्रींद्रिय, चतुरिंद्रिय और असंज्ञी पंचेंद्रिय जीव मिथ्यादृष्टि नामक गुणस्थान में ही होते हैं ।36। असंज्ञी-पंचेंद्रिय जीव मिथ्यादृष्टि गुणस्थान से लेकर अयोगकेवली गुणस्थान तक पंचेंद्रिय जीव होते हैं ।37।
( राजवार्तिक 9/7/11/605/24 ); (तिलोयपण्णति 5/299); ( गोम्मटसार जीवकांड व.जीव तत्त्व प्रदीपिका टीका 678/1121);
गोम्मटसार कर्मकांड / जीवतत्त्व प्रदीपिका 309/438/8पृथ्व्यप्प्रत्येकवनस्पतिषु सासादनस्योत्पत्तेः।
= पृथ्वी, अप, और प्रत्येक वनस्पतिकायिकों में सासादन गुणस्थानवर्ती जीव मरकर उत्पन्न हो जाता है। अन्य एकेंद्रियोंमें नहीं। विशेष देखें जन्म - 4.सासादन संबंधी दृष्टिभेद।
अणिंदिओ णाम कधं भवदि ।16। खइयाए लद्धीए ।17।
= प्रश्न-जीव अनिंद्रिय किस प्रकार होता है? उत्तर-क्षायिक लब्धि से जीव अनिंद्रिय होता है।
धवला 7/2,1,17/68/8इंदिएसु विणट्ठेसु णाणस्स विणासो.... णाणाभावे जीवविणासो,......जीवाभावे ण खइयालद्धी वि,...णेदं जुज्जदे। कुदो। जीवो णाम णाणसहावो,....तदो इंदियविणासे ण णाणस्स विणासो। णाणसहकारिकारणइंदियाणमभावे कधं णाणस्स अत्थित्तमिदि चे ण....ण च छदुमत्थावत्थाए णाणकारणत्तेण पडिवण्णिंदियाणि खीणावरणे भिण्णज दोए णाणुप्पत्तिम्हि सहकारिकारणं होंति त्ति णियमो, अइप्पसंगादो, अण्णहा मोक्खाभावप्पसंगा।
= प्रश्न-इंद्रियों के विनष्ट हो जाने पर ज्ञान का भी विनाश हो जायेगा, और ज्ञान के अभाव में जीव का भी अभाव हो जायेगा। ....जीव का अभाव हो जानेपर क्षायिक लब्धि न हो सकेगी? उत्तर-यह शंका उपयुक्त नहीं है, क्योंकि जीव ज्ञान स्वभावी है।....इसलिए इंद्रियों का विनाश हो जाने पर ज्ञान का विनाश नहीं होता। प्रश्न-ज्ञान के सहकारी कारणभूत इंद्रियों के अभाव में ज्ञान का अस्तित्व किस प्रकार हो सकता है? उत्तर-छद्मस्थ अवस्था में कारण रूप से ग्रहण की गयी इंद्रियाँ क्षीणावरण जीवों के भिन्न जातीय ज्ञान की उत्पत्ति में सहकारी कारण हों ऐसा नियम नहीं है। क्योंकि ऐसा मानने पर अतिप्रसंग दोष आ जायेगा, अन्यथा मोक्ष के अभाव का ही प्रसंग आ जायेगा।
एकेंद्रिय व विकलेंद्रिय निर्देश
सर्वार्थसिद्धि/5/38/30 पर उद्धृत
गुण इदि दव्वविहाणं।
=द्रव्य में भेद करने वाले धर्म को गुण कहते हैं।
आलापपद्धति/6
गुण्यते पृथक्क्रियते द्रव्यं द्रव्यांतराद्यैस्ते गुणा:।
=जो द्रव्य को द्रव्यांतर से पृथक् करता है सो गुण है।
न्यायदीपिका/3/78/121
यावद्द्रव्यभाविन: सकलपर्यायानुवर्त्तिनो गुणा: वस्तुत्वरूपरसगंधस्पर्शादय:।
=जो संपूर्ण द्रव्य में व्याप्त कर रहते हैं और समस्त पर्यायों के साथ रहने वाले हैं उन्हें गुण कहते हैं। और वे वस्तुत्व, रूप, रस, गंध और स्पर्शादि हैं।
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/48
शक्तिर्लक्ष्मविशेषो धर्मो रूपं गुण: स्वभावश्च। प्रकृतिशीलं चाकृतिरेकार्थवाचका अमी शब्दा:।48।
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/478
लक्षणं च गुणश्चांगं शब्दांचैकार्थवाचका:।478।
=1. शक्ति, लक्षण, विशेष, धर्म, रूप, गुण, स्वभाव, प्रकृति, शील और आकृति ये सब शब्द एक ही अर्थ के वाचक हैं।48। 2. लक्षण, गुण और अंग ये सब एकार्थवाचक शब्द हैं।।478।
नयचक्र बृहद्/11
दव्वाणं सहभूदा सामण्णविसेसदो गुणा णेया।
=द्रव्यों के सहभूत गुण सामान्य व विशेष के भेद से दो प्रकार के होते हैं।
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/ 95
गुणा विस्तारविशेषा:, ते द्विविधा: सामान्यविशेषात्मकत्वात् ।
=गुण द्रव्य के विस्तार विशेष हैं। वे सामान्य विशेषात्मक होने से दो प्रकार के हैं। ( पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/160-161 )
परमात्मप्रकाश टीका/1/58/58/7
गुणास्त्रिविधा भवंति। केचन साधारणा: केचनासाधारणा:, केचन साधारणासाधारणा इति।
=गुण तीन प्रकार के हैं–कुछ साधारण हैं, कुछ असाधारण हैं और कुछ साधारणासाधारण हैं।
श्लोकवार्तिक/ भाषा 2/1/4/53/158/11
अनुजीवी प्रतिजीवी, पर्यायशक्तिरूप और आपेक्षिक धर्म इन चार प्रकार के गुणों का समुदाय रूप ही वस्तु है।
परमात्मप्रकाश टीका/1/58/58/8
ज्ञानसुखादय: स्वजातौ साधारणा अपि विजातौ पुनसाधारणा:।
=ज्ञान सुखादि गुण स्वजाति की अर्थात् जीव की अपेक्षा साधारण है और विजाति द्रव्यों की अपेक्षा असाधारण है।
अध्यात्मकमल मार्तंड/2/7-8
सर्वेष्वविशेषेण हि ये द्रव्येषु च गुणा: प्रवर्तंते। ते सामान्यगुणा इह यथा सदादिप्रमाणत: सिद्धम् ।7। तस्मिन्नेव विवक्षितवस्तुनि मग्ना: इहेदमिति चिज्जा:। ज्ञानादयो यथा ते द्रव्यप्रतिनियतो विशेषगुणा:।8।
=सभी द्रव्यों में विशेषता रहित जो गुण वर्तन करते हैं, ते सामान्य गुण हैं जैसे कि सत् आदि गुण प्रमाण से सिद्ध हैं।7। उस ही विवक्षित वस्तु में जो मग्न हो तथा ‘यह वह है’ इस प्रकार का ज्ञान कराने वाले गुण विशेष हैं। जैसे–द्रव्य के प्रतिनियत ज्ञानादि गुण।8।
परमात्मप्रकाश टीका/1/57/56/12
जीवस्य यावत्कथ्यंते। केवलज्ञानादय: स्वभावगुणा असाधारणा इति। अगुरुलघु का स्वगुणास्ते....सर्वद्रव्यसाधारणा:। तस्यैव जीवस्य मतिज्ञानादिविभावगुणा...इति। इदानीं पुद्गलस्य कथ्यंते। तस्मिन्नेव परमाणौ वर्णादय: स्वभावगुणा इति।...द्वयणुकादिस्कंधेषु वर्णादयो विभावगुणा: इति भावार्थ:। धर्माधर्माकाशकालानां स्वभावगुणपर्यायास्ते च यथावसरं कथ्यंते।
=जीव की अपेक्षा कहते हैं। केवलज्ञानादि उसके असाधारण स्वभाव गुण है और अगुरुलघु उसका साधारण स्वभाव गुण है। उसी जीव के मतिज्ञानादि विभावगुण हैं। अब पुद्गल के कहते हैं। परमाणु के वर्णादिगुण स्वभावगुण है और द्वयणुकादि स्कंधों के विभावगुण है। धर्म, अधर्म, आकाश और काल द्रव्यों के भी स्वभाव गुण और पर्याय यथा अवसर कहते हैं।
2. गुण निर्देश
1. गुण का अनेक अर्थों में प्रयोग
राजवार्तिक/2/34/2/498/17
गुणशब्दोऽनेकस्मिन्नर्थे दृष्टप्रयोग: कश्चिद्रूपादिषु वर्तते-रूपादयो गुणा इति क्वचिद्भागे वर्तते द्विगुणा यवास्त्रिगुणा यवा इति। क्वचिदुपकारे वर्तते-गुणज्ञ: साधु: उपकारज्ञ इति यावत् । क्वचिद्द्रव्ये वर्तते-गुणवानयं देश इत्युच्येते यस्मिन् गाव: शस्यानि च निष्पद्यंते। क्वचित्समेष्ववयवेषु-द्विगुणा रज्जु: त्रिगुणा रज्जुरिति। क्वचिदुपसर्जने-गुणभूता वयमस्मिन् ग्रामे उपसर्जनभूता इत्यर्थ:।
=गुण शब्द के अनेक अर्थ हैं–जैसे रूपादि गुण (रूप रस गंध स्पर्श इत्यादि गुण) में गुण का अर्थ रूपादि है। ‘दोगुणा यव त्रिगुणा यव’ में गुण का अर्थ भाग है। ‘गुणज्ञ साधु’ में या ‘उपकारज्ञ’ में उपकार अर्थ है। ‘गुणवानदेश’ में द्रव्य अर्थ है, क्योंकि जिसमें गौयें या धान्य अच्छा उत्पन्न होता है वह देश गुणवान कहलाता है। द्वि गुण रज्जु त्रिगुणरज्जु में समान अवयव अर्थ है। ‘गुणभूता वयम्’ में गौण अर्थ है। (भगवति आराधना/विजयोदया टीका/7/37/4)।
धवला/1/1,1,8/ गाथा 104/161
जेहि दु लक्खिज्जंते उदयादिसु संभवेहि भावेहि। जीवा ते गुणसण्णा णिद्दिट्ठा सव्वदरिसीहि।174।
राजवार्तिक/7/11/6/438/25
सम्यग्दर्शनादयो गुणा:।
धवला 15/174/1
को पुण गुणा ? संजमो संजमासंजमो वा।
धवला 1/1,1,8/161/3
गुणसहचरित्वादात्मापि गुणसंज्ञां प्रतिलभते।
धवला 1/1,8/160/7
के गुणा:। औदयिकौपशमिकक्षायिकक्षायोपशमिकपारिणामिका इति गुणा:।
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/95
गुणा विस्तारविशेषा:।95।
वसुनंदी श्रावकाचार/513
अणिमा महिमा लघिमा पागम्म वसित्त कामरूवित्तं। ईसत्त पावणं तह अट्ठगुणा वण्णिया समए।513।
=1. कर्मों के उदय उपशमादि से उत्पन्न जिन परिणामों से युक्त जो जीव देखे जाते हैं, वे उसी गुण संज्ञावाले कहे जाते हैं।104। ( गोम्मटसार कर्मकांड/812/987)।
2.सम्यग्दर्शनादि भी गुण हैं। 3. संजम व संजमासंजम भी गुण कहे जाते हैं। 4. गुणों के सहवर्ती होने से आत्मा भी गुण कह दिया जाता है। 5. औदयिक औपशमिक आदि पाँच भाव भी गुण कहे गये हैं। 6. गुण को विस्तार विशेष भी कहा जाता है। 7. अणिमा महिमा आदि ऋद्धियाँ भी गुण कहे जाते हैं।
2. गुणांश के अर्थ में गुण शब्द का प्रयोग
तत्त्वार्थसूत्र/5/33-36
स्निग्धरूक्षत्वाद् बंध:।33। न जघन्यगुणानां।34। गुणसाम्ये सदृशानाम् ।35। द्वयधिकादि गुणानां तु।36।
सर्वार्थसिद्धि/5/35/305/10
गुणसाम्यग्रहणं तुल्यभागसंप्रत्ययार्थम् ।
राजवार्तिक/5/34/2/498/21
तत्रेह भागे वर्तमान: परिगृह्यते। जघन्यो गुणो येषां ते जघन्यगुणास्तेषां जघन्यगुणानां नास्ति बंध:।
धवला 14/5,6,539/450/5
एयगुणं ति किं घेप्पदि। जहण्णगुणस्स गहणं। सो च जहण्णगुणो अणंतेहि अविभागपडिच्छेदेहि णिप्पण्णो।
धवला 14/5,6,540/451/5
गुणस्स विदियअवत्थाविसेसो विदियगुणो णाम। तदियो अवत्थाविसेसो तदियगुणो णाम।
=1. स्निग्धत्व और रूक्षत्व से बंध होता है।33। जघन्य गुणवाले पुद्गलों का बंध नहीं होता है।34। समान गुण होने पर तुल्य जातिवालों का बंध नहीं होता है।35। दो अधिक गुणवालों का बंध होता है।36। 2. तुल्य शक्त्यंशों का ज्ञान कराने के लिए ‘गुणसाम्य’ पद का ग्रहण किया है। 3. यहाँ भाग अर्थ विवक्षित है। जिनके जघन्य (एक) गुण होते हैं वे जघन्य गुण कहलाते हैं। उनका बंध नहीं होता। 4. एक गुण से जघन्य गुण ग्रहण किया जाता है जो अनंत अविभागी प्रतिच्छेदों से निष्पन्न है। 5. उसके ऊपर एक आदि अविभागी प्रतिच्छेद की वृद्धि होने पर गुण की द्वितीयादि अवस्था विशेषों की द्वितीयगुण तृतीयगुण आदि संज्ञा होती है।ध.।
3. एक अखंड गुण में अविभागी प्रतिच्छेदरूप खंड कल्पना
धवला 14/5,6,539/450/6
सो च जहण्णगुणो अणंतेहि अविभागपडिच्छेदेहिं णिप्पण्णो।
=वह जघन्यगुण अनंत अविभाग प्रतिच्छेदों से निष्पन्न होता है।
पंचाध्यायी x`/53
तासामन्यतरस्या भवंत्यनंता निरंशका अंशा:।
=उन अनंत शक्तियों या गुणों में-से प्रत्येक शक्ति के अनंत अविभाग प्रतिच्छेद होते हैं। (अध्यात्मकमलमार्तंड/2/6 )
4. उपरोक्त खंड कल्पना में हेतु तथा भेद-अभेद समन्वय
धवला 14/5,6,53 /450/7
तं कथं णव्वदे। सो अणंतविस्सासुवचएहि उवचिदो त्ति सुत्तण्णहाणुववत्तीदो। ण च एक्कम्मि अविभागपडिच्छेदे संते एगविस्सासुवचयं मोत्तूण अणंताणंतविस्सासुवचयाणं तत्थ संभवो अत्थि, तेसिं संबंधस्स णिप्पच्चत्तयप्पसंगादो। ण च तस्स विस्सासुवचएहि बंधो वि अत्थि जहण्णवज्जे त्ति सुत्तेण सह विरोहादो।
=प्रश्न–यह किस प्रमाण से जाना जाता है (कि पुद्गल के बंध योग्य एक जघन्य गुण अनंत अविभागी प्रतिच्छेदों से निष्पन्न है)? उत्तर–‘वह अनंत विस्रसोपचयों से उपचरित है’ यह सूत्र ( षट्खंडागम 14/5,6/ सूत्र 539/450) अन्यथा बन नहीं सकता है, इससे जाना जाता है कि वह अनंत अविभाग प्रतिच्छेदों से निष्पन्न होता है। प्रश्न–अनंत अविभाग प्रतिच्छेद के रहते हुए वहाँ केवल एक विस्रसोपचय (बंध योग्य परमाणु) न होकर अनंत विस्रसोपचय संभव हैं (या हो जायेंगे)? उत्तर–यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि ऐसी अवस्था में उनका संबंध (उन परमाणुओं का बंध) बिना कारण के होता है, ऐसा प्रसंग प्राप्त होता है। यदि कहा जाये कि उसका विस्रसोपचयों के साथ बंध भी होता है, सो यह कहना ठीक नहीं है, क्योंकि ‘जघन्य गुणवाले के साथ बंध नहीं होता’ (‘न जघन्य गुणानां’/ तत्त्वार्थसूत्र/5/34 ) इस सूत्र के साथ विरोध आता है।
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/56,59
देशच्छेदो हि यथा न तथा छेदो भवेद्गुणांशस्य। विष्कंभस्य विभागात्स्थूलो देशस्तथा न गुणभाग:।56। तेन गुणांशेन पुनर्गणिता: सर्वे भवंत्यनंतास्ते तेषामात्मा गुण इति न हि ते गुणत: पृथक्त्वसत्ताक:।59।
=जैसे चौड़ाई के विभाग से देश का छेद होता है वैसे गुणांश का छेद नहीं होता। क्योंकि जैसे वह देश देशांश स्थूल होता है वैसे गुणांश स्थूल नहीं होता।56। उस जघन्य अविभाग प्रतिच्छेद से यदि सब गुणांश गिने जावें तो वे अनंत होते हैं, और उन सब गुणांशों का आत्मा ही गुण कहलाता है। तथा वे सब गुणांश निश्चय से गुण से पृथक् सत्तावाले नहीं हैं।59।
5. गुण का परिणामीपना तथा तद्गत शंका
अध्यात्मकमल मार्तंड/2/6
अन्वयिन: किल नित्या गुणाश्च निर्गुणाऽवयवा ह्यनंतांशा:। द्रव्याश्रया विनाशप्रादुर्भावा: स्वशक्तिभि: शश्वत् ।6।
=गुणों में नित्य ही अपनी शक्तियों द्वारा विनाश व प्रादुर्भाव होता रहता है।
पंचाध्यायी x`/5/112-159
वस्तु यथा परिणामी तथैव परिणामिनो गुणाश्चापि। तस्मादुत्पादव्ययद्वयमपि भवति हि गुणानां तु।112। ननु नित्या हि गुणा अपि भवंत्यनित्यास्तु पर्यया: सर्वे। तत्किं द्रव्यवदिह किल नित्यानित्यात्मका: गुणा: प्रोक्ता:।115। सत्यं तत्र यत: स्यादिदमेव विवक्षितं यथा द्रव्ये। न गुणेभ्य: पृथगिह तत्सदिति द्रव्यं च पर्यायाश्चेति।116। अयमर्थ: संति गुणा अपि किल परिणामिन: स्वत: सिद्धा:। नित्यानित्यत्वादप्युत्पादादित्रयात्मका: सम्यक् ।159।
=जैसे वस्तु परिणमनशील है वैसे ही गुण भी परिणमनशील है, इसलिए निश्चय करके गुण के भी उत्पाद और व्यय ये दोनों होते हैं।112। प्रश्न–गुण नित्य होते हैं और संपूर्ण पर्यायें अनित्य होती हैं, तो फिर क्यों इस प्रकरण में द्रव्य की तरह गुणों को नित्यानित्यात्मक कहा है? उत्तर–ठीक है, क्योंकि तहाँ यही विवक्षित है कि जैसे द्रव्य में जो ‘सत्’ है, यह सत् गुणों से पृथक् नहीं है वैसे ही द्रव्य और पर्यायें भी गुणों से पृथक् नहीं हैं।116। गुण स्वयंसिद्ध है और परिणामी भी है, इसलिए वे नित्य और अनित्य रूप होने से उत्पादव्ययध्रौव्यात्मक भी हैं।159।
6. गुण का अर्थ अनंत पर्यायों का समूह
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/ 95
गुणा विस्तारविशेषा:।
=गुण विस्तार विशेष हैं।
श्लोकवार्तिक/ भाषा/2/1/6/56/503/7कालत्रयवर्ती अनंतानंत पर्यायों का ऊर्ध्वांश समुदाय एक गुण है।
7. परिणमन करे पर गुणांतर रूप नहीं हो सकता
राजवार्तिक/5/24/25/490/28
स्पर्शादीनां गुणानां परिणाम एकजातीय इत्येतस्यार्थस्य ख्यापनार्थं ‘च’ क्रियते पृथक्ग्रहणम् । तद्यथा स्पर्श एको गुण: काठिन्यलक्षण: स्वजात्यपरित्यागेन पूर्वोत्तरस्वगतभेदनिरोधोपजननसंतत्या वर्तनात्, द्वित्रिचतु:संख्येयासंख्येयानंतगुणस्पर्शपर्यायैरेव परिणमते न मृदुगुरुलघ्वादिस्पर्शे:। एवं मृद्वादयोऽपि जेयया:। रसश्च तिक्त एक एव गुण: रसजातिमजहन् पूर्ववन्नाशोत्पादावनुभवन् द्वित्रिचतु:संख्येयासंख्येयानंतगुणतिक्तरसैरेव परिणमते न कटुकादिरसै:। एवं कटुकादयो वेदितव्या: ।...अथ यदा कठिनस्पर्शो मृदुस्पर्शेन, गुरुलघुना, स्निग्धो रूक्षेण, शीत उष्णेन परिणमते तिक्तश्च कटुकादिभि: ...इतरे चेतरै:, संयोगे च गुणांतरैस्तदा कथम् । तत्रापि कठिनस्पर्श: ...स्पर्शजातिमजहन् मृदुस्पर्शेनैव विनाशोत्पादौ अनुभवन् परिणमते नेतरै:, एवमितरत्रापि योज्यम् ।
=’स्पर्शादि गुणों का एकजातीय परिणमन होता है’ इसकी सूचना करने के लिए पृथक् सूत्र बनाया है। जैसे कठिन स्पर्श अपनी जाति को न छोड़कर पूर्व और उत्तर स्वगत भेदों के उत्पाद विनाश को करता हुआ दो, तीन, चार, संख्यात, असंख्यात और अनंत गुण स्पर्श पर्यायों से ही परिणत होता है, मृदु गुरु लघु आदि स्पर्शों से नहीं। इसी तरह मृदु आदि भी। तिक्त रस रस जाति को न छोड़कर उत्पाद विनाश को प्राप्त होकर भी दो तीन चार संख्यात असंख्यात अनंत गुण तिक्त रस रूप ही परिणमन करेगा कटुक आदि रसों से नहीं। इसी तरह कटुक आदि में समझना चाहिए। (इसी प्रकार गंध व वर्ण गुण में भी लागू कर लेना)। प्रश्न–जब कठिन स्पर्श मृदुरूप में, गुरु लघुरूप में, स्निग्ध रूक्ष में, और भी परस्पर संयोग से गुणांतर रूप में परिणमन करते हैं, तब यह एकजातीय परिणमन का नियम कैसे रहेगा? उत्तर–ऐसे स्थान में कठिन स्पर्श अपनी स्पर्श जाति को न छोड़कर ही मृदु स्पर्श से विनाश उत्पाद का अनुभव करता हुआ परिणमन करता है अन्य रूप में नहीं। इसी तरह अन्य गुणों में भी समझ लेना चाहिए।
8. प्रत्येक गुण अपने-अपने रूप से पूर्ण स्वतंत्र है
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/1012-1013
न गुण: कोऽपि कस्यापि गुणस्यांतर्भव: क्वचित् । नाधारोऽपि च नाधेयो हेतुर्नापीह हेतुमान् ।1012। किंतु सर्वेऽपि स्वात्मीया: स्वात्मीयशक्तियोगत:। नानारूपा ह्यनेकेऽपि सता सम्मिलिता मिथ:।1013।
=प्रकृत में कहीं भी कोई भी गुण किसी भी गुण का अंतर्भावी नहीं है, आधार नहीं है, आधेय भी नहीं है, कारण और कार्य भी नहीं है।1012। किंतु अपनी-अपनी शक्ति को धारण करने की अपेक्षा से सब गुण अपने अपने स्वरूप में स्थित हैं। इसलिए यद्यपि वे नानारूप व अनेक हैं तथापि निश्चयपूर्वक वे सब गुण परस्पर में एक ही सत् के साथ अन्वयरूप से संबंध रखते हैं।
उपादान निमित्त चिट्ठी (पं. बनारसीदास)–
ज्ञान चारित्र के आधीन नहीं, चारित्र ज्ञान के आधीन नहीं। दोनों असहाय रूप हैं। ऐसी तो मर्यादा है।
9. गुणों में परस्पर कथंचित् भेदाभेद
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/51-52
तदुदाहरणं चैतज्जीवे यद्दर्शनं गुणश्चैक:। तन्न ज्ञानं न सुखं चारित्रं वा न कश्चिदितरश्च।51। एवं य: कोऽपि गुण: सोऽपि च न स्यात्तदन्यरूपो वा। स्वयमुच्छलंति तदिमा मिथो विभिन्नाश्च शक्तयोऽनंता:।52।
=जीव में जो दर्शन नाम का एक गुण है, वह न ज्ञान गुण है, न सुख है, न चारित्र अथवा कोई अन्य गुण ही हो सकता है। किंतु वह ‘दर्शन’ दर्शन ही है।51। इसी तरह द्रव्य का जो कोई भी गुण है, वह भी उससे भिन्न रूपवाला नहीं हो सकता है अर्थात् सब गुण अपने अपने स्वरूप में ही रहते हैं, इसलिए ये परस्पर भिन्न अनंत ही शक्तियाँ द्रव्य में उछलती हैं–प्रतिभासित होती हैं।52।
10. ज्ञान के अतिरिक्त सर्व गुण निर्विकल्प हैं
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/392,395
नाकार: स्यादनाकारो वस्तुतो निर्विकल्पता। शेषानंतगुणानां तल्लक्षणं ज्ञानमंतरा।392। ज्ञानादिना गुणा: सर्वे प्रोक्ता: सल्लक्षणांकिता:। सामान्याद्वा विशेषाद्वा सत्यं नाकारमात्रका:।395।
=जो आकार न हो सो अनाकार है। इसलिए वास्तव में ज्ञान के बिना शेष अनंत गुणों में निर्विकल्पता होती है। इसलिए ज्ञान के बिना शेष सब गुणों का लक्षण अनाकार होता है।392। ज्ञान के बिना शेष सब गुण केवल सत् रूप लक्षण से ही लक्षित हैं। इसलिए सामान्य अथवा विशेष दोनों ही अपेक्षा से वास्तव में अनाकार रूप ही होते हैं।395।
11. सामान्य गुण द्रव्य के पारिणामिक भाव हैं
सर्वार्थसिद्धि/2/7/161/5
ननु चास्तित्वनित्यत्वप्रदेशत्त्वादयोऽपि भावा: पारिणामिका: संति तेषामिह ग्रहणं कर्त्तव्यम् । न कर्तव्यम्; कृतमेव। कथम् । ‘च’ शब्देन समुच्चितत्वात् । यद्येवं त्रय इति संख्या विरुध्यते। न विरुध्यते, असाधारणा जीवस्य भावा: पारिणामिकास्त्रय एव। अस्तित्वादय: पुनर्जीवाजीवविषयत्वात्साधारणा इति ‘च’ शब्देन पृथग्गृह्यंते।
=प्रश्न–अस्तित्व, नित्यत्व, और प्रदेशत्व आदिक भी पारिणामिक भाव हैं। उनका इस सूत्र में ग्रहण करना चाहिए। उत्तर–उनका ग्रहण पहले भी ‘च’ शब्द द्वारा कर लिया गया है, अत: पुन: ग्रहण करने की आवश्यकता नहीं। प्रश्न–यदि ऐसा है तो ‘तीन’ संख्या (जीवत्व, भव्यत्व, अभव्यत्व) विरोध को प्राप्त होती है? उत्तर–नहीं होती, क्योंकि, जीव के असाधारण पारिणामिक भाव तीन ही हैं। अस्तित्वादिक तो जीव और अजीव दोनों के साधारण हैं। इसीलिए उनका ‘च’ शब्द के द्वारा अलग से ग्रहण किया गया है।
12. सामान्य व विशेष गुणों का प्रयोजन
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/134
चैतन्यपरिणामो चेतनत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवन् जीवमधिगमयति। एवं गुणविशेषाद्द्रव्यविशेषोऽधिगंतव्य:।
=चेतना गुण जीव का ही है। शेष पाँच द्रव्यों में असंभव होने से जीव को ही प्रगट करता है। इस प्रकार विशेष गुणों के भेद से द्रव्यों का भेद जाना जाता है।
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/162
तेषामिह वक्तव्ये हेतु: साधारणैर्गुणैर्यस्मात् । द्रव्यत्वमस्ति साध्यं द्रव्यविशेषस्तु साध्यते त्वितरै:।162।
=यहाँ पर उन गुणों के कहने में प्रयोजन यह है कि जिस कारण से साधारण गुणों के द्वारा तो केवल द्रव्यत्व सिद्ध किया जाता है और विशेष गुणों के द्वारा द्रव्य विशेष सिद्ध किया जाता है।
3. द्रव्य गुण संबंध
1. गुण वस्तु के विशेष हैं
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/38
अथ चैव ते प्रदेशा: सविशेषा द्रव्यसंज्ञया भणिता:। अपि च विशेषा: सर्वे गुणसंज्ञास्ते भवंति यावंत:।38।
=विशेष गुणसहित वे प्रदेश ही द्रव्य नाम से कहे गये हैं और जितने भी विशेष हैं वे सब गुण कहे जाते हैं।
2. गुण द्रव्य के सहभावी विशेष हैं
परमात्मप्रकाश/ मूल/1/57
सह-भुव जाणहि ताहँ गुण कमभुवपज्जउ वुत्तु।
=सहभू को तो गुण जानों और क्रमभू को पर्याय। ( पंचास्तिकाय / तत्त्वप्रदीपिका/6 ); ( पंचास्तिकाय / तात्पर्यवृत्ति/5/14/9); ( प्रवचनसार / तात्पर्यवृत्ति/ 93/121/11); ( नियमसार / तात्पर्यवृत्ति/107 ); ( तत्त्वानुशासन/114 ); ( पंचाध्यायी / पूर्वार्ध 138 )।
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/235
सहक्रमप्रवृत्तानेकधर्मव्यापकानेकांतमय:।
=(विचित्र गुणपर्याय विशिष्ट द्रव्य) सह-क्रम-प्रवृत्त अनेक धर्मों में व्यापक अनेकांतमय है।
नयचक्र बृहद्/11
दव्वाणं सहभूदा सामण्णविसेसदो गुणा णेया।
=सामान्य विशेष गुण द्रव्यों के सहभूत जानने चाहिए।
आलापपद्धति/6 सहभावा गुणा:।
=गुण द्रव्य के सहभाव होते हैं।
3. गुण द्रव्य के अन्वयी विशेष हैं
सर्वार्थ सिद्धि/5/38/309/5 अन्वयिनो गुणा:।
=गुण अन्वयी होते हैं। ( परमात्मप्रकाश टीका/1/57/56 ); ( प्रवचनसार / तात्पर्यवृत्ति/ 93/121/11); (अध्यात्म कमल मार्तंड/2/6); ( पंचाध्यायी / पूर्वार्ध 138 )।
प्रवचनसार / तात्पर्यवृत्ति/80
तत्रान्वयो द्रव्यं, अन्वयविशेषणं गुण:।
=वहाँ अन्वय द्रव्य है। अन्वय का विशेषण गुण है।
4. द्रव्य के आश्रय गुण रहते हैं पर गुण के आश्रय अन्य गुण नहीं रहते
वैशेषिक दर्शन/1-1/सूत्र16
द्रव्याश्रयगुणवान् संयोगविभागेष्वकारणमनपेक्ष इति गुणलक्षणम् ।16।
=द्रव्य के सहारे रहने वाला हो, जिसमें कोई अन्य गुण न हो, और वस्तुओं के संयोग व विभाग में कारण न हो। क्रिया व विभाग की अपेक्षा न रखता हो। यही गुण का लक्षण है।
तत्त्वार्थसूत्र/5/41
द्रव्याश्रया निर्गुणा गुणा:।41।
=जो निरंतर द्रव्य में रहते हैं और अन्य गुण रहित हैं वे गुण हैं। (अध्यात्म कमल मार्तंड/2/6)
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/130
द्रव्यमाश्रित्य परानाश्रयत्वेन वर्तमानैर्लिंगयते गम्यते द्रव्यमेतैरिति लिंगानि गुणा:।
=द्रव्य का आश्रय लेकर और पर के आश्रय के बिना प्रवर्तमान होने से जिसके द्वारा द्रव्य लिंगित (प्राप्त) होता है, पहचाना जा सकता है, ऐसे लिंग गुण हैं। ( प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/87 )
5. द्रव्यों में सामान्य गुणों के नाम निर्देश
नयचक्र बृहद्/11-16
सव्वेसिं सामण्णा दह...।11। अत्थित्तं वत्थुत्तं दव्वत्तं पमेयत्तं अगुरुलहुगुत्तं। देसत्तं चेदणिदरं मुत्तममुत्तं वियाणेहि।12। एक्केक्का अट्ठट्ठा सामण्णा हुंति सव्वदव्वाणं।15।
नयचक्र बृहद्/16 की टिप्पणी<p class="SanskritText">-कौ द्वौ द्वौ गुणौ हीनौ। जीवद्रव्येऽचेतनत्वं मूर्तत्वं च नास्ति, पुद्गलद्रव्ये चेतनत्वममूर्तत्वं च नास्ति। धर्माधर्माकाशकालद्रव्येषु चेतनत्वममूर्तत्वं च नास्ति। एवं द्विद्विगुणवर्जिते अष्टौ अष्टौ सामान्यगुणा: प्रत्येकद्रव्ये भवंति।
=सर्व ही सामान्य गुण दस हैं–अस्तित्व, वस्तुत्व, द्रव्यत्व, प्रमेयत्व, अगुरुलघुत्व, प्रदेशत्व, चेतनत्व, अचेतनत्व, मूर्तत्व, अमूर्तत्व। इनमें से प्रत्येक द्रव्य में आठ आठ होते हैं। प्रश्न–वे दो दो गुण कौने से कम हैं? उत्तर–जीवद्रव्य में अचेतनत्व व मूर्तत्व नहीं है। पुद्गल द्रव्य में चेतनत्व व अमूर्तत्व नहीं हैं। धर्म, अधर्म, आकाश व काल द्रव्यों में चेतनत्व व मूर्तत्व नहीं हैं। इस प्रकार दो गुण वर्जित आठ-आठ सामान्य गुण प्रत्येक द्रव्य में हैं। ( आलापपद्धति/2 ); (परमात्म प्रकाश/टीका 1/58/58/8)।
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/ 95
तत्रास्तित्वं नास्तित्वमेकत्वमन्यत्वं द्रव्यत्वं पर्यायत्वं सर्वगतत्वमसर्वगतत्वं सप्रदेशत्वमप्रदेशत्वं मूर्तत्वममूर्तत्वं सक्रियत्वमक्रियत्वं चेतनत्वमचेतनत्वं कर्तृत्वमकर्तृत्वं भोक्तृत्वमभोक्तृत्वमगुरुलघुत्वं चेत्यादय: सामान्यगुणा:।
=(तहाँ दो प्रकार के गुणों में) अस्तित्व, नास्तित्व, एकत्व, अन्यत्व, द्रव्यत्व, पर्यायत्व, सर्वगतत्व, असर्वगतत्व, सप्रदेशत्व, अप्रदेशत्व, मूर्तत्व, अमूर्तत्व, सक्रियत्व, अक्रियत्व, चेतनत्व, अचेतनत्व, कर्तृत्व, अकर्तृत्व, भोक्तृत्व, अभोक्तृत्व, अगुरुलघुत्व इत्यादि सामान्य गुण हैं। (नोट–इनमें कुछ आपेक्षिक धर्मों के भी नाम हैं–जैसे नास्तित्व, एकत्व, अन्यत्व, कर्तृत्व, अकर्तृत्व, भोक्तृत्व, अभोक्तृत्व।
6. द्रव्यों में विशेष गुणों के नाम निर्देश
नयचक्र बृहद्/11,13,15
सव्वेसिं सामण्णा दह भणिया सोलस विसेसा।11। णाणं दंसणसुहसत्तिरूपरसगंधफासगमण्णठिदी। वट्टणगाहणहेउं मुत्तममुत्तं खलु चेदणिदरं च।13। छ वि जीवपोग्गलाणं इयराण वि सेस तितिभेदा।15।
=सर्व द्रव्यों में विशेष गुण सोलह कहे गये हैं।11।–ज्ञान, दर्शन, सुख, वीर्य, रूप, रस, गंध, स्पर्श, गतिहेतुत्व, स्थितिहेतुत्व, वर्तनाहेतुत्व, अवगाहनाहेतुत्व, मूर्तत्व, अमूर्तत्व, चेतनत्व और अचेतनत्व।13। तिनिमें से जीव पुद्गल में तो छह छह है और शेष चार द्रव्यों में तीन-तीन। (विशेष देखो उस उस द्रव्य का नाम); ( आलापपद्धति/2 )।
प्रवचनसार / तत्त्वप्रदीपिका/ 95
अवगाहनाहेतुत्वं गतिनिमित्तता स्थितिकारणत्वं वर्तनायतनत्वं रूपादिमत्ता चेतनत्वमित्यादयो विशेषगुणा:।
=अवगाहनाहेतुत्व, गतिहेतुत्व, स्थितिहेतुत्व, वर्तनाहेतुत्व, रूप-रस-गंधादिमत्ता, चेतनत्व इत्यादि विशेष गुण हैं।
7. द्रव्यों में साधारणासाधारण गुणों के नाम निर्देश
नयचक्र बृहद्/16
चेदणमचेदणा तह मुत्तममुत्ता वि चरिमे जे भणिया। समण्णा सजाईणं ते वि विसेसा विजाईणं।16।
=अंत में कहे गये जो चार सामान्य या विशेष गुण, अर्थात् मूर्तत्व, अमूर्तत्व, चेतनत्व, अचेतनत्व ये स्वजाति की अपेक्षा तो साधारण हैं और विजाति की अपेक्षा विशेष हैं। यथा–(देखो निचला उद्धरण)।
परमात्मप्रकाश टीका/1/58/58/8
जीवस्य तावदुच्यंते।...ज्ञानसुखादय: स्वजातौ साधारणा अपि विजातौ पुनरसाधारणा:। अमूर्तत्वं पुद्गलद्रव्यं प्रत्यसाधारणमाकाशादिकं प्रति साधारणम् । प्रदेशत्वं पुन: कालद्रव्यं प्रति पुद्गलपरमाणुद्रव्यं च प्रत्यसाधारणं शेषद्रव्यं प्रति साधारणमिति संक्षेपव्याख्यानम् । एवं शेषद्रव्याणामपि यथासंभवं ज्ञातव्यमिति भावार्थ:।
=पहले जीव की अपेक्षा कहते हैं।...ज्ञान सुखादि गुण स्वजाति की अपेक्षा साधारण होते हुए भी विजाति की अपेक्षा असाधारण हैं। (सर्व जीवों में सामान्यरूप से पाये जाने के कारण जीवद्रव्य के प्रति साधारण हैं और शेष द्रव्यों में न पाये जाने से उनके प्रति असाधारण हैं।) अमूर्तत्व गुण पुद्गलद्रव्य के प्रति असाधारण है परंतु आकाशादि अन्य द्रव्यों के प्रति साधारण है। प्रदेशत्व गुण काल द्रव्य व पुद्गल परमाणु के प्रति साधारण है परंतु शेष द्रव्यों के प्रति असाधारण है। इस प्रकार जीव के गुणों का संक्षेप व्याख्यान किया। इसी प्रकार अन्य द्रव्यों के गुणों का भी यथासंभव जानना चाहिए।
8. द्रव्यों में अनुजीवी और प्रतिजीवी गुणों के नाम निर्देश
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/74,379
अस्ति वैभाविकी शक्तिस्तत्तद्द्रव्योपजीविनी।...।74। ज्ञानानंदी चितो धर्मौ नित्यौ द्रव्योपजीविनौ। देहेंद्रियाद्यभावेऽपि नाभावस्तद्द्वयोरिति।37।
=वैभाविकी शक्ति उस उस द्रव्य के अर्थात् जीव और पुद्गल के अपने अपने लिए उपजीविनी है।74। ज्ञान व आनंद ये दोनों चेतन-धर्म नित्य द्रव्योपजीवी हैं, क्योंकि देह व इंद्रियों का अभाव हो जाने पर भी उसका अभाव नहीं हो जाता।37।
जैन सिद्धांत प्रवेशिका/178-179
भावस्वरूप गुणों को अनुजीवीगुण कहते हैं। जैसे–सम्यक्त्व, चारित्र, सुख, चेतना, स्पर्श, रस, गंध, वर्ण आदिक।178। वस्तु के अभावस्वरूप धर्म को प्रतिजीवी गुण कहते हैं। जैसे–नास्तित्व, अमूर्तत्व, अचेतनत्व वगैरह।17।
श्लोकवार्तिक/ भाषा/1/4/53/158/8 प्रागभाव, प्रध्वंसाभाव, अत्यंताभाव और अन्योन्याभाव ये प्रतिजीवी गुण स्वरूप अभाव अंश माने जाते हैं।
9. द्रव्य में अनंत गुण हैं
ध.9/4,1,2/27/6
अणंतेसु वट्टमाणपज्जएसु तत्थ आवलियाए असंखेज्जदिभागमेत्तपज्जाया जहण्णोहिणाणेण विसईकया जहण्णभावो। के वि आइरिया जहण्णदव्वस्सुवरिट्ठिदरूव-रस-गंध-फासादिसव्वपज्जाए जाणदि त्ति भणंति। तण्ण घडदे, तेसिमाणंतियादो। ण हि ओहिणाणमुक्कस्सं पि अणंतसंखावगमक्खमं, आगमे तहोवदेसाभावादो।
=उस (द्रव्य) की अनंत वर्तमान पर्यायों में से जघन्य अवधिज्ञान के द्वारा विषयीकृत आवली के असंख्यातवें भागमात्र पर्यायें जघन्य भाव हैं। कितने आचार्य ‘जघन्य द्रव्य के ऊपर स्थित रूप, रस, गंध, एवं स्पर्श आदि रूप सब पर्यायों को उक्त अवधिज्ञान जानता है’ ऐसा कहते हैं। किंतु वह घटित नहीं होता, क्योंकि वे अनंत हैं। और उत्कृष्ट भी अवधिज्ञान अनंत संख्या के जानने में समर्थ नहीं हैं, क्योंकि, आगम में वैसे उपदेश का अभाव है। (नोट–अनंत गुणों की ही एक समय में अनंत पर्यायें होनी संभव हैं)।
नयचक्र बृहद्/69
इगवीसं तु सहावा जीवे तह जाण पोग्गले णयदो। इयराणं संभवादो णायव्वा णाणवंतेहिं।69।
=जीव व पुद्गल में 21 स्वभाव जानने चाहिए और शेष संभव स्वभावों को ज्ञानियों से जानना चाहिए।
लब्धिसार/1/37
–वस्तुनोऽनंतधर्मस्य प्रमाणव्यंजितात्मन:।
=अनंत धर्म या गुणों के समुदायरूप वस्तु का स्वरूप प्रमाण द्वारा जाना जाता है।
कार्तिकेयानुप्रेक्षा/टीका/224/156/11
सर्वद्रव्याणि...त्रिष्वपि कालेषु...अनंतानंता संति, अनंतानंतपर्यायात्मकानि भवंति, अनंतानंतसदसंनित्यानित्याद्यनेकधर्मविशिष्टानि भवंति। अत: सर्व...द्रव्यं जिनेंद्रै:....अनेकांतं भणितं।
=तीनों ही कालों में सर्व द्रव्य अनंतानंत हैं; अनंतानंत पर्यायात्मक होते हैं; अनंतानंत सत्, असत्, नित्य, अनित्यादि अनेक धर्मों से विशिष्ट होते हैं। इसलिए जिनेंद्र देवों ने सर्व द्रव्यों को अनेकांत स्वरूप कहा है।
पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/49
देशस्यैका शक्तिर्या काचित् सा न शक्तिरन्या स्यात् । क्रमतो वितर्क्यमाणा भवंत्यनंताश्च शक्तयो व्यक्ता:।49।
=द्रव्य की एक विवक्षित शक्ति दूसरी शक्ति नहीं हो सकती अर्थात् सब अपने-अपने स्वरूप से भिन्न-भिन्न हैं, इस प्रकार क्रम से सब शक्तियों का विचार किया जाय तो प्रत्येक वस्तु में अनंतों ही शक्तियाँ स्पष्ट रूप से प्रतीत होने लगती हैं। ( पंचाध्यायी / पूर्वार्ध/52 )।
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/1014
गुणानां चाप्यनंतत्वे वाग्व्यवहारगौरवात् । गुणा: केचित्समुदिृष्टा: प्रसिद्धा पूर्वसूरिभि:।1014।
=यद्यपि गुणों में अनंतपना है तो भी प्राचीन आचार्यों ने अति ग्रंथ विस्तार से गौरवदोष आता है इसलिए संक्षेप से प्रसिद्ध-प्रसिद्ध कुछ गुणों का नामोल्लेख किया है।
10. जीव द्रव्य में अनंतगुणों का निर्देश
समयसार / आत्मख्याति/ कलश 2
अनंतधर्मणस्तत्त्वं पश्यंती प्रत्यगात्मन:। अनेकांतमयी मूर्तिर्नित्यमेव प्रकाशताम् ।2।
समयसार / आत्मख्याति/ परिशिष्ठ
अत एवास्य ज्ञानमात्रैकभाषांत:पातिंयोऽनंता: शक्तय उत्प्लवंते।
=1.जिसमें अनंत धर्म हैं ऐसे जो ज्ञान तथा वचन तन्मयी जो मूर्ति (आत्मा) सदा ही प्रकाशमान है। 2. अतएव उस (आत्मा) में ज्ञानमात्र एक भाव की अंत:पातिनी अनंत शक्तियाँ उछलती हैं।
द्रव्यसंग्रह टीका/14/43/6
एवं मध्यमरुचिशिष्यापेक्षया सम्यक्त्वादि गुणाष्टकं भणितम् । मध्यमरुचिशिष्यं प्रति पुनर्विशेषभेदेन येन निर्गतित्वं, निरिंद्रियत्वं....निरायुषत्वमित्यादिविशेषगुणास्तथैवास्तित्ववस्तुत्वप्रमेयत्वादिसामान्यगुणा: स्वागमाविरोधेनानंता ज्ञातव्या:।
=इस प्रकार (सिद्धों में) सम्यक्त्वादि आठ गुण मध्यम रुचिवाले शिष्यों के लिए हैं। मध्यम रुचिवाले शिष्यों के प्रति विशेष भेदनय के अवलंबन से गतिरहितता, इंद्रियरहितता, आयुरहितता आदि विशेषगुण और इसी प्रकार अस्तित्व, वस्तुत्व, प्रमेयत्वादि सामान्यगुण, इस तरह जैनागम के अनुसार अनंत गुण जानने चाहिए।
पंचाध्यायी / उत्तरार्ध/ 943
जच्यतेऽनंतधर्माधिरूढोऽप्येक: सचेतन:। अर्थजातं यतो यावत्स्यादनंतगुणात्मकम् ।943।
=एक ही जीव अनंत धर्म युक्त कहा जाता है, क्योंकि, जितना भी पदार्थ का समुदाय है वह सब अनंत गुणात्मक होता है।
11. गुणों के अनंतत्व विषयक शंका व समन्वय
समयसार / आत्मख्याति/ कलश 2/पं.जयचंद
–प्रश्न–आत्मा को जो अनंत धर्मवाला कहा है, सो उसमें वे अनंत धर्म कौन से हैं? उत्तर–वस्तु में अस्तित्व, वस्तुत्व, प्रमेयत्व, प्रदेशत्व, चेतनत्व, अचेतनत्व, मूर्तित्व, अमूर्तित्व इत्यादि (धर्म) तो गुण हैं और उन गुणों का तीनों कालों में समय समयवर्ती परिणमन होना पर्याय है, जो कि अनंत हैं। और वस्तु में एकत्व, अनेकत्व, नित्यत्व, अनित्यत्व, भेदत्व, अभेदत्व, शुद्धत्व, अशुद्धत्व आदि अनेक धर्म हैं। वे सामान्यरूप धर्म तो वचन गोचर हैं, किंतु अन्य विशेषरूप अनंत धर्म भी हैं, जो कि वचन के विषय नहीं है, किंतु वे ज्ञानगम्य हैं। आत्मा भी वस्तु है इसलिए उसमें भी अपने अनंत धर्म हैं।
12. द्रव्य के अनुसार उसके गुण भी मूर्त या चेतन आदि कहे जाते हैं
प्रवचनसार/131
मुत्ता इंदियगेज्झा पोग्गलदव्वप्पगा अणेगविधा। दव्वाणममुत्ताणं गुणा अमुत्ता मुणेदव्वा।131।
=इंद्रियग्राह्य मूर्तगुण पुद्गलद्रव्यात्मक अनेक प्रकार के हैं। अमूर्त द्रव्यों के गुण अमूर्त जानना चाहिए।
पंचास्तिकाय / तत्त्वप्रदीपिका/46
मूर्तद्रव्यस्य मूर्ता गुणा:।
=मूर्त द्रव्य के मूर्त गुण होते हैं।
नियमसार / तात्पर्यवृत्ति/168
मूर्तस्य मूर्तगुणा:, अचेतनस्याचेतनगुणा:, अमूर्तस्यामूर्तगुणा:, चेतनस्य चेतनगुणा:।
=मूर्त द्रव्य के मूर्तगुण होते हैं, अचेतन के अचेतन गुण होते हैं, अमूर्त के अमूर्त गुण होते हैं, चेतन के चेतनगुण होते हैं।
1. एकेंद्रिय असंज्ञी होते हैं
पंचास्तिकाय 111मणपरिणामविरहिदा जीवा एइंदिया णेया ॥111॥
= मन परिणाम से रहित एकेंद्रिय जीव जानना।
पुराणकोष से
(1) जीव को जानने के स्पर्शन, रसना, घ्राण, वस्तु, और श्रोत्र ये पाँच साधन । इनमें स्थावर जीवों के केवल स्पर्शन इंद्रिय तथा त्रस जीवों के यथाक्रम सभी इंद्रियाँ पायी जाती है । भावेंद्रिय और द्रव्येंद्रिय के भेद से ये दो प्रकार की भी है । इनमें भावेंद्रियाँ लब्धि और उपयोग रूप है तथा द्रव्येंद्रियाँ निवृत्ति और उपकरण रूप ।
स्पर्शन अनेक आकारों वाली है, रसना खुरपी के समान, घ्राण तिलपुष्प के समान, चक्षु मसूर के और घ्राण यव की नली के आकार की होती है ।
एकेंद्रिय जीव की स्पर्शन इंद्रिय का उत्कृष्ट विषय चार सौ धनुष है| इसी प्रकार द्वींद्रिय के आठ सौ धनुष और त्रींद्रिय के सोलह सौ धनुष, चतुरिंद्रिय के बत्तीस सौ धनुष और असैनी पंचेंद्रिय के चौसठ सौ धनुष है ।
रसना इंद्रिय के विषय द्वींद्रिय के चौसठ धनुष, त्रींद्रिय के एक सौ अट्ठाईस धनुष, चतुरिंद्रिय के दो सौ छप्पन और असैनी पंचेंद्रिय के पांच सौ धनुष है ।
घ्राणेंद्रिय का विषय त्रींद्रिय जीव के सौ धनुष, चतुरिंद्रिय के दो सौ धनुष और असैनी पंचेंद्रिय के चार सौ धनुष प्रमाण है ।
चतुरिंद्रिय अपनी चक्षुरिंद्रिय के द्वारा उनतीस सौ चौवन योजन तक देखता है, और असैनी पंचेंद्रिय के चक्षु का विषय उनसठ सौ आठ योजन है ।
असैनी पंचेंद्रिय के श्रोत का विषय एक योजन है । सैनी पंचेंद्रिय जीव नौ योजन दूर स्थित स्पर्श, रस, और गंध को यथायोग्य ग्रहण कर सकता है और बारह योजन दूर तक के शब्द को सुन सकता है । सैनी पंचेंद्रिय जीव अपने चक्षु के द्वारा सैंतालीस हजार दो सौ त्रेसठ योजन की दूरी पर स्थित पदार्थ को देख सकता है । हरिवंशपुराण 18. 84-93
(2) छ: पर्याप्तियों मे इस नाम की एक पर्याप्ति । हरिवंशपुराण 18.83